3 min

Andreaskruis

Voor de benaming van de drie Amsterdamse kruisen moeten we een kleine tweeduizend jaar terug in de tijd. Toen werd de apostel Andreas in het huidige Griekenland gekruisigd. Hij weigerde op eenzelfde soort rechtstaand kruis als Jezus te worden gehangen en vroeg om een schuinstaand kruis. Sindsdien worden deze kruisen, zoals die in het wapen van Amsterdam, andreaskruisen genoemd.

Over de hele wereld komt het andreaskruis terug in vlaggen en wapenschilden. Of de Amsterdamse kruisjes iets met Sint Andreas te maken hebben is maar de vraag. Het kruis, dat ook wel maalkruis wordt genoemd, was ook een Germaans symbool. Het werd gebruikt om onheil af te weren. Men kerfde een kruis bijvoorbeeld in de deurpost om ongeluk buiten te houden. Het werd later ook een symbool van de rechtspraak. Kortom, het symbool komt overal terug. Maar hoe zijn de kruisen op het wapen van Amsterdam beland?

Heldhaftig, vastberaden, barmhartig

De drie kruisen worden tegenwoordig vaak met het motto van Amsterdam geassocieerd. In het officiële wapen van Amsterdam staan ze immers ook onder het schild met de kruisen. Maar historisch gezien is het motto pas veel later aan het stadswapen toegevoegd. Dat gebeurde na de Tweede Wereldoorlog. Koningin Wilhelmina was toen zo onder de indruk van het optreden van de Amsterdammers tijdens de Februaristaking dat ze het devies heldhaftig, vastberaden, barmhartig aan de stad ‘schonk’. Het Rotterdamse stadswapen kreeg de woorden ‘sterker door strijd’.

Het stadsmotto heeft dus niets met de kruisen te maken. Wat betekenen ze dan wel? Er bestaan verschillende theorieën. Een bekend verhaal is dat de drie kruisjes voor de drie plagen staan die Amsterdam in het verleden hebben getroffen: overstromingen, stadsbranden en de pest. Die betekenis wordt ook aan de kleuren toegekend: rood voor het vuur, wit voor het water en zwart voor de pest. Historisch bewijs voor deze theorie is er niet. Andere theorieën, zoals drie doorwaadbare plekken over de Amstel of drie stadspoorten, zijn ook nooit bewezen. Eigenlijk is het antwoord teleurstellend: waar het wapen van Amsterdam precies vandaan komt weten we simpelweg niet.

Wapen van Amsterdam, gravure. Collectie Stadsarchief Amsterdam: tekeningen en prenten

Jan Persijn

In de dertiende eeuw waren veel gebieden rond Amsterdam in handen van het geslacht Persijn. Op hun schild droegen ze maar liefst negen andreaskruisen. De bekendste ridder uit deze familie is Jan Persijn, die van 1280 tot 1282 heer van Amsterdam was. Ook al was dat maar kort, het vermoeden bestaat toch dat het wapen van Amsterdam van deze Jan Persijn komt. Andere bezittingen van de familie Persijn, Amstelveen en Ouderkerk aan de Amstel, hebben wapens die erg op het wapen van Amsterdam lijken. Zij hebben alleen meer andreaskruisen. Het zou kunnen dat de kruisen een soort merktekens waren. Of dat ze werden gebruikt als een symbool van rechtspraak, aan het stadswapen kon je dan zien dat de heer van de stad garant stond voor de rechtspraak. In dat geval zou de betekenis van het symbool terug gaan op de oude Germaanse betekenis. Dat zou ook verklaren dat er meer steden zijn in Nederland met het andreaskruis, zoals Breda.

Tijdens de aanleg van de Noord-Zuidlijn werd een merktang gevonden met het wapen van Amsterdam. De tang komt uit 1350. Voor zover bekend is dat de eerste keer dat het huidige stadswapen werd gebruikt. Wat daarvoor gebeurde en waar het wapen vandaan komt is jammer genoeg onbekend. Het blijft daarom bij theorieën en wachten op ontdekkingen die nieuw licht op de zaak kunnen werpen.

Het wapen van Persijn met de Andreaskruisen. Fragment van tekening op papier: zegels van diverse personen 1290-1297. Tekenaar: T.H. Jelgersma. Collectie Kennermerland, Noord-Hollands Archief.

Auteur: Machiel Spruijt

Publicatiedatum: 19/05/2016