W.Hekking jr.: De Goudsbloemgracht gezien vanaf de Lijnbaansgracht, ca 1850.

Stadsarchief Amsterdam

W.Hekking jr.: De Goudsbloemgracht gezien vanaf de Lijnbaansgracht, ca 1850.

Boeiend

Dat boek, ‘De IJzeren Eeuw’, is geschreven door Hans Goedkoop, die de gelijknamige tv-serie presenteert én door prof. dr. Kees Zandvliet, conservator van het Amsterdam Museum. Met de nodige ironie, een vlotte pen én schitterende illustraties hebben ze er een boeiend boek van gemaakt. En dat voor een geschiedenisboek.
‘De IJzeren Eeuw’ snijdt tal van onderwerpen aan, van de Twentse textielbaronnen tot Nederlands-Indië, maar er worden ook sociale thema’s behandeld, zoals de emancipatie van vrouwen, arbeiders en katholieken. Ook Amsterdam, de Noord-Hollandse duinen en de aanleg van waterleidingen passeren de revue, want tegenwoordig hoeven we de kraan maar open te draaien of er stroomt water uit, maar dat is natuurlijk niet altijd zo geweest.

Cholera

De waterleidingen komen voort uit de slechte hygiëne en, als gevolg daarvan, besmettelijke ziekten zoals cholera, die in de negentiende eeuw nog welig tieren. Als men na de cholera-epidemie van 1866 op zoek gaat naar de oorzaak, komt men al gauw uit bij de arme en smerige Amsterdamse Jordaan, waar tot tien keer zoveel mensen overlijden dan in de rest van de stad. Niet dat het met de grachten zoveel beter is gesteld, want wat buitenlandse bezoekers altijd opvalt is dat Amsterdammers hun stoepje altijd zo ijverig boenen, maar dat die schoonmaakwoede niet kan verhinderen dat de grachten stinken. Het is niet voor niets dat de welgestelden in de zomer naar hun buitenverblijven vluchten.

Pierre Mottu: De doorgraving van de duinen bij IJmuiden tbv de aanleg van het Noordzeekanaal, ca 1871.

Bron: Nationaal Archief

Pierre Mottu: De doorgraving van de duinen bij IJmuiden tbv de aanleg van het Noordzeekanaal, ca 1871.

Kadavers

Die stank wordt veroorzaakt door de slechte circulatie van het grachtenwater, de ronddrijvende kadavers en de emmers met afval en menselijke uitwerpselen die gewoon in de gracht worden gekieperd, bij gebrek aan riolering. Al die vuiligheid is een dankbare voedingsbodem voor besmettelijke ziekten. Uiteindelijk zijn het twee ingenieurs, C.D. Vaillant en W.C. Brade, die op het idee komen om schoon water uit de Vechtstreek en de duinen naar de stad te laten stromen. Op 11 november 1851 steekt kroonprins Willem de eerste spade in de grond op Mariënduin bij Vogelenzang en twee jaar later al kunnen Amsterdammers schoon water tappen bij de fontein aan de Willemspoort. Via een buizenstelsel van 23 kilometer wordt het water aangevoerd uit een
gebied dat we nu kennen als de Amsterdamse Waterleidingduinen.

Noordzeekanaal

Het boek gaat uiteraard ook in op de kanalen die in de negentiende eeuw zijn gegraven. Net als Rotterdam, waar de Nieuwe Waterweg wordt aangelegd, kampt Amsterdam met een lastige verbinding naar de Noordzee. Het Noordhollandsch kanaal (1824) is al snel te klein en zo wordt in 1865 begonnen met de aanleg van het Noordzeekanaal. Lange tijd heeft Amsterdam aangehikt tegen het idee om een kanaal door de duinen aan te leggen, maar uiteindelijk moet het er maar van komen, zodat je vanuit Amsterdam via IJmuiden naar zee kan varen. Dat men behoorlijk trots is op de nieuwe verbinding, moge blijken uit het feit dat de opening in 1876 door koning, zes ministers, alle parlementsleden en 2000 genodigden wordt bijgewoond.

Andries Jager: het pompgebouw van de Amsterdamse duinwaterleiding aan de Leidsevaart bij Leijduin (Vogelenzang), ca 1870.

Rijksmuseum

Andries Jager: het pompgebouw van de Amsterdamse duinwaterleiding aan de Leidsevaart bij Leijduin (Vogelenzang), ca 1870.

Kniertje

Noord-Holland komt ook aan bod in het hoofdstuk dat aan de klassenstrijd is gewijd. Nooit geweten dat Herman Heijermans, die het beroemde toneelstuk ‘Op hoop van zegen’ schreef (reder jaagt zijn vissers in een wrakke schuit de zee op) inspiratie opdeed in Wijk aan Zee, waar hij in 1869 naar toe verhuisde. Daar, in de duinen bij IJmuiden, hoorde hij elke ochtend bij de kapper de verhalen over het harde vissersleven. Zo zag hij, als er na een noodweer weer eens een lijk was aangespoeld, hoe uit de verste kustplaatsen vrouwen kwamen aanlopen om te kijken of het hun vermiste was. Dat en nog veel meer verwerkte hij in het wellicht beroemdste vissersdrama van eigen bodem. En dat hij de gevleugelde zin ‘De vis wordt duur betaald’ niet zelf heeft verzonnen, maar uit een boek heeft gepikt, aldus de auteurs, ach, dat zij hem vergeven.

De IJzeren Eeuw, het begin van het moderne Nederland, door Hans Goedkoop & Kees Zandvliet. WalburgPers, € 29,95.

Auteur: Arnoud van Soest

Publicatiedatum: 10/03/2015