Oneindig Noord-HollandBeleef de geschiedenis van jouw provincie
NL | EN

Texels familieverhaal

Dit verhaal gaat over Reijer Leendert Mak, geboren in De Koog, Texel op 17 april 1903 en gestorven in Neustadt am Rübenberge, Duitsland, op 8 maart 1945. Een Texels familieverhaal met daarin een zoektocht naar een in de Tweede Wereldoorlog ambtshalve van Texel uitgeschreven en nu nagenoeg vergeten Texelaar. Maar ook het verhaal over verdrongen herinneringen en de gevolgen van ooit gemaakte keuzes.

Foto: Collectie Ed Vermeulen

De Koog rond 1960. De moderne tijd sluipt naderbij , maar het oude De Koog is nog steeds zichtbaar. In het eerste huis links woonde de lokale politieagent (Rijkspolitie!) , daarnaast het nog steeds als restaurant bestaande Hotel Pension Het Vogelhuis van de familie van der Vis, gebouwd in 1934, Garage Bonne (taxi en vrachtrijder), de N.H Kerk uit 1719, het huis van Bep en Arie Mosk (met boom!) met zichtbaar daarna Hotel Het Witte Huis geëxploiteerd door Willem Arie ‘Bill’ Visser en zijn echtgenote Jopie, stiefdochter van Joost Mak. Rechts zien we de winkel van Groenhof, eerder eigenaar van Pension Hollandia, het land van Meester Mak (nu het Dorpsplein), en natuurlijk het in 1899 gebouwde huis van de familie Mak, de zuidgevel vol bedekt met klimop. Joost Mak is op op 14 januari 1962 overleden. De foto laat een prachtig tijdsbeeld zien.

Foto: Collectie Ed VermeulenFoto: Collectie Ed Vermeulen

Foto: Collectie Historische Vereniging Texel

School De Koog na 1900. Zo moet Meester Mak de school aangetroffen hebben bij zijn komst in De Koog. Het gebouw bestaat nog steeds en is al tientallen jaren in gebruik als restaurant. Probeer deze foto te projecteren in het huidige straatbeeld, met op de achtergrond de N.H kerk en het oude boerderijtje rechts van de kerk als enige overgebleven herkenningspunten. De hoek Dorpsstraat en de Kaapstraat, rechts op de foto, is onherkenbaar veranderd!

Foto: Collectie Historische Vereniging TexelFoto: Collectie Historische Vereniging Texel

Foto: Collectie dames Dieuw en Hanny Maas, De Koog.

Klassenfoto uit 1912 van de lagere school De Koog. In de bovenste rij 2e van rechts Reijer Leendert Mak, met rechts naast hem zijn zuster Maria ‘Marie’ Catharina Mak. Geheel links hun vader, onderwijzer Joost Mak. Op de achterste rij v.l.n.r. meester Joost Mak, Cornelis Kuip, Neeltje Spigt, Meijert (?) de Ridder, Arie de Ridder, Reijer Leendert Mak, Maria Catharina Mak en meester Dirk Schering. Middelste rij: Cornelis Koorn, Trijntje Koorn, Cornelis Reijer Daalder, Jannetje Neeltje Spigt, Johannnes Spigt, Hendrik Harmen Spigt, van der Werf of de Ridder , Cornelia Catharina Eelman. Voorste rij: Pieter Willem Daalder, Pieter Cornelis Bakker, Klaziena Eelman, Jan Eelman, de Ridder(?), de Ridder of van der Werf, Cornelis Eelman, Cornelis Pieter Eelman. Alle namen komen uit het door Cees Hoogerheide geschreven en in 2002 uitgegeven boek ‘Schoolgaan in De Koog’.

Foto: Collectie dames Dieuw en Hanny Maas, De Koog.Foto: Collectie dames Dieuw en Hanny Maas, De Koog.

Reijer Leendert Mak

Reijer Leendert Mak werd op 17 april 1903 in De Koog op Texel geboren. Hij was de zoon en het tweede kind van onderwijzer Joost Mak en Pietertje Daalder. Reijer leed aan het syndroom van Down, ‘achterlijk’ in het spraakgebruik van de tijd. Hij doorliep de lagere school in De Koog, waar zijn vader onderwijzer was. Samen met zijn oudere zuster Maria (Marie) staat Reijer afgebeeld op een schoolfoto uit het jaar 1912. Deze foto is opgenomen in het in 2002 verschenen boek ‘Schoolgaan in De Koog’. Er is er nog een foto, waarschijnlijk gemaakt in 1917, waarop Reijer staat tussen zijn klasgenoten. Zijn zus Marie heeft de school dan al verlaten. Beide foto’s komen uit de collectie van de dames Dieuw en Hanny Maas, die zich, naast een vijftal andere ‘oude’ Kogers, Reijer nog kunnen herinneren.

Foto: Collectie dames Dieuw en Hanny Maas, De Koog

Klassenfoto school De Koog, datering mogelijk 1917. Tweede rij staand Reijer Leendert Mak, met schuin achter hem zijn vader onderwijzer Joost Mak. Zijn zus Maria Catharina Mak heeft de school inmiddels verlaten.

Foto: Collectie dames Dieuw en Hanny Maas, De KoogFoto: Collectie dames Dieuw en Hanny Maas, De Koog

Foto: Collectie Ed Vermeulen

De oude school, begin jaren vijftig van de vorige eeuw. Links de onderwijzerswoning. Geheel rechts de ramen van de klaslokalen. Daarnaast het huis van de familie Daalder. In de schoolvacanties deden de(voormalige) klaslokalen dienst als jeugdhonk waar je onder toezicht kon spelen, lezen en tafeltennissen. Ik speelde er met mijn Koger vriendjes. In 1954 werden de deuren van de school voorgoed gesloten. Op 24 juni 1954 werd de nieuwgebouwde Openbare Lagere School op het adres Brink 29 geopend onder de naam Lubertischool. Vernoemd naar de heer Luberti (1884-1945) voormalig eigenaar van het ooit boven op het duin gelegen kinderpension ‘Het Mierennest’. De Gemeente Texel omschreef de vernoeming als volgt: ‘Dit is eer het gevolg van het feit, dat wijlen de heer Luberti in het algemeen veel voor de jeugd heeft gedaan en wel in het bijzonder voor de school te De Koog’

Foto: Collectie Ed VermeulenFoto: Collectie Ed Vermeulen

Van latere jaren is bekend dat Reijer altijd in het ouderlijk huis aan de Dorpsstraat heeft gewoond. Hij ‘boerde’ wat, hetgeen volgens zeggen betekende dat hij enkele schapen hield. Mogelijk gebruikte hij hiervoor het land naast zijn ouderlijk huis, het huidige Dorpsplein. Het met de schapenhandel verdiende geld werd door Reijer op zijn spaarrekeningen bij de Boerenleenbank en Rijkspostspaarbank gezet. Op een tweetal foto’s uit het fotoalbum van de familie Mak staat Reijer gekleed in een donker kostuum. Ook zou hij geregeld handschoenen (glacés) gedragen hebben. De verstandhouding tussen Reijer en zijn vader zou niet vrij van irritaties en spanningen geweest zijn, welke soms leidden tot woordenwisselingen (1). Of Reijer net als zijn vader ook graag een klein sigaartje rookte heb ik helaas niet kunnen achterhalen.

Foto: Collectie Ed Vermeulen

De Koog rond 1910. Het in 1908 geopende Badhotel staat al te pronken boven op het duin. De Dorpsstraat is nog een verharde zandweg, maar er wordt gewerkt aan de bestrating! Markant punt (midden rechts) het huis van de familie Mak, De Koog 16 (K 16). Een tiental jaren eerder, na zijn benoeming op 27 juli 1897 tot onderwijzer, zou Joost Mak bij zijn aankomst in De Koog, dat nog bestond uit een kerk, school en tien huizen, tegen de koetsier gezegd hebben: ‘Waar ligt De Koog nu? Aan de andere kant van duinen?’ Toen hij in 1936 afscheid van de school nam was het dorp inmiddels uitgegroeid tot kerk, school en zeventig (!) woonhuizen, hotels, pensions, zomerwoningen en andere gebouwen. De vooruitgang was duidelijk zichtbaar!

Foto: Collectie Ed VermeulenFoto: Collectie Ed Vermeulen

Foto: Collectie Ed Vermeulen

Het huis K 1. Reijer Mak te midden van familieleden (?) en mogelijk geheel links zijn moeder Pietertje Mak-Daalder. Indien deze aanname juist is, dan dateert deze foto van voor 1928. Prachtig detail: het bord met daarop het woord ‘school’. Het verkeer zij gewaarschuwd! Toen ik het huis en zijn bewoners in 1948 leerde kennen was het uiterlijk nagenoeg onveranderd. De ‘deftige’ voordeur was midden voor, met daarachter een gang, maar het huis ging je binnen via de keukendeur. In de keuken één koudwaterpunt…een pomp. In de kamer links naast de voordeur bevond zich een bedstee. Achter het huis een waterput, voorzien van aker en katrol, geslagen en gebouwd door W. Grimijzer. Ook de, nu verdwenen, put links naast de kerk droeg zijn naam.

Foto: Collectie Ed VermeulenFoto: Collectie Ed Vermeulen

Foto: Collectie Ed Vermeulen

Reijer Mak, zoals altijd gekleed in donker costuum, maakt samen met een nichtje (?) een ritje met een ponywagen van Eelman. Locatie: het bij het ouderlijk huis behorende en aan de Dorpsstraat gelegen stuk land, nu het Dorpsplein tegenover de kerk. Datering periode 1930-1935.

Foto: Collectie Ed VermeulenFoto: Collectie Ed Vermeulen

Foto: Ed Vermeulen

Door de Texelse kunstschilder Ad Blok van der Velden gemaakte aquarel van de op 25 november 1928 bij De Koog gestrande Noorse motorschoener Hoydal. Het schip was even zuidelijk van paal 20 vastgelopen, maar vond uiteindelijk even benoorden paal 20 haar laatste rustplaats. In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw was het wrak bij laagwater nog steeds goed te zien. Nu verdwenen onder het zand als gevolg van de vele zandsuppleties waarbij het strand werd opgehoogd. Samen met Meester Mak bracht Jopie, de dochter van zijn huishoudster Marie Kapel, een dag na de stranding een bezoek aan het wrak. Een kleine tiental jaren later zou Meester Mak een huwelijk aangaan met Marie Kapel en werd Jopie zijn stiefdochter. Meer informatie over Ad Blok van der Velden bij het door hem in 1951 geschilderde portret van Joost Mak.

Foto: Ed VermeulenFoto: Ed Vermeulen

Een korte familiegeschiedenis

De vader van Reijer Leendert Mak, Joost Mak, werd op 14 juli 1876 in Middelburg geboren. Zijn ouders waren Leendert Mak en Maria Cornelia van der Hilt. Joost volgde een opleiding tot onderwijzer. In de maand juli van het jaar 1897 werd Joost Mak, inmiddels onderwijzer in het in de Hoekse Waard gelegen Westmaas, na een korte sollicitatieprocedure, door de Raad van de Gemeente Texel benoemd tot onderwijzer aan de Openbare Lagere School te De Koog. De akte van benoeming was ondertekend door de toenmalige burgemeester Strick van Linschoten en secretaris J.A.Wesstra. De benoeming ging in op 15 augustus en werd gehonoreerd met een jaarwedde (salaris) van vijfhonderd en vijftig gulden. Het hoofd der school was de heer Frederik Heeroma.
Na zijn benoeming tot onderwijzer op Texel kwam Joost, door iedereen in het dorp ‘Meester’ genoemd, in de kost bij Jacob Maartensz. Zuidewind en zijn echtgenote Naatje Daalder. Ongetwijfeld heeft Joost via Naatje, kennis gemaakt haar, ongehuwde, zus Pietertje. Naatje en Pietertje waren twee van de vele kinderen geboren uit het huwelijk van Reijer Zoetelief Daalder veehouder te De Koog en zijn echtgenote Catharina Kuiper. Naatje werd geboren in 1848 terwijl Pietertje ruim tien jaar later op 9 november 1858 het levenslicht zag. Bijzonder maar vooral diep tragisch was het feit dat beide ouders een uur na elkaar op dezelfde dag, 8 mei 1899, overleden zijn aan de gevolgen van influenza (griep). Dit is mogelijk dezelfde griep geweest die in de Verenigde Staten van Amerika reeds veel slachtoffers had gemaakt. Met het aan haar nagelaten erfdeel liet Pietertje Daalder in 1899 een huis bouwen op een locatie aan de Dorpsstraat, later bekend als De Koog 16 (K 16). In een polis van de Nederlandsche Maatschappij van Brand-Verzekering te Tiel van 28 september 1899, waarin Pietertje als eigenaresse wordt genoemd, werd dit nog niet geheel afgewerkte huis tegen de gevolgen van brandschade, ‘die God genadig gelieve te verhoeden!’ , verzekerd voor een herbouwwaarde van fl 1500,-.
De tussen Pietertje en Joost ontstane romance werd op 29 december 1899 bezegeld door een huwelijk. Enige haast leek geboden gezien de geboortedatum, 11 augustus 1900, van de eerstgeboren dochter Maria Catharina. Een kleine drie jaar later, op 17 april 1903, werd een zoon geboren, Reijer Leendert. In de aan het huwelijk voorafgaande periode vroeg Joost per brief, gedateerd 27 juli 1899, aan Burgemeester en Wethouders, ‘beleefd, verlof tot het waarnemen van zijn militaire plichten in de periode 30 augustus tot 3 oktober’. Het pasgetrouwde paar woonde op diverse locaties in de Dorpsstraat in De Koog alvorens zij zich definitief vestigden in het hierboven genoemde pand K 16, dat op 11 september 1958 werd omgenummerd naar Dorpsstraat 21.
Dochter Maria (Marie) Mak trouwde in 1926 met C. ‘Kees’ de Marie, en verhuisde naar Eindhoven. Op 12 februari 1928 is Pietertje Mak-Daalder overleden. Zij werd begraven op de Algemene Begraafplaats in Den Burg in ‘grafstede Nummer 4, Regel VII, Vak B’, een nog steeds bestaand graf. In hetzelfde jaar werd Maria Kapel, een gescheiden vrouw met een dochter, Johanna Maria van den Houdt, huishoudster bij Meester Mak en trok bij hem in. Johanna (Jopie) was toen ongeveer negen jaar. Op 25 november van dit jaar strandde de Noorse met hout geladen motorschoener Hoydal even benoorden paal 20. Samen met Meester Mak bracht Jopie een bezoek aan het wrak. Jopie zat van 1928 tot 1933 bij Meester Mak op school. De belangstelling van Joost Mak lag niet alleen in het onderwijs. Zo was hij één van de oprichters van ‘Verenigde Koog’, de eerste vereniging ‘ter bevordering van vreemdelingen verkeer, voorloper van de latere V.V.V. Tevens was hij secretaris van de afd. Texel van de Vereniging tot bevordering van Bijenteelt. Zelf hield hij bijen achter in zijn diepe tuin. Ook was hij oprichter van de afdeling Texel van het Witte Kruis en de Wijkverpleging. Een veelzijdig en sociaal voelend man derhalve. Op 24 maart 1937 trouwde Joost Mak met zijn huishoudster Maria Kapel en werd hij de stiefvader van Jopie, ‘Jopie van Meester Mak’. In november 1943 trad Jopie in het huwelijk met Willem Arie ‘Bill’ Visser, broer van mijn moeder Johanna C.A. ‘Han’ Visser. Dit feestelijke gebeuren was tevens de reden voor mijn eerste bezoek aan Texel. Vanuit onze toenmalige woonplaats, Den Helder, maakten mijn ouders met mij de oversteek over het Marsdiep en was ik, als knaapje van ruim anderhalf, bij dit huwelijk aanwezig. Het is dus vrijwel zeker dat Reijer en ik in elkaars nabijheid zijn geweest. Een, zoals een journalist van de Texelse Courant ooit schreef, ‘flinterdunne’, eigenlijk niet bestaande, familieband. Meester Mak heb ik gekend in de jaren vanaf 1947, ik was vijf jaar, het jaar dat ik met een zekere regelmaat Texel bezocht, tot aan zijn overlijden in 1962. Mijn contact met hem moet gezien worden in het perspectief van een schooljongen met de oude door iedereen in het dorp gekende en gerespecteerde, dorpsonderwijzer. Ik sprak hem net als iedereen in De Koog aan met ‘Meester’. Ik vond hem streng maar ook grappig. Hij had volgens de mensen die hem langer kenden een groot gevoel voor humor. Zo kon hij bij het lezen van de in die tijd bekende reclameslogan voor het gelijknamige sigarettenmerk ‘Altijd trek in Old Mac’ quasi verbaasd, met een blik van ‘ja dat ben ik’ om zich heen kijken. Dat zijn humor niet altijd door mij gewaardeerd werd laat zich het beste illustreren door het hierna volgende verhaaltje.

Foto: Collectie Ed Vermeulen

Deze ansichtkaart toont De Koog rond 1925. Het dorp zoals Reijer Mak het in zijn jeugd gekend heeft. Leuk detail…de kaart werd op 14 augustus 1929 van Texel naar Den Helder verstuurd. De portokosten bedroegen anderhalve cent! In de Dorpsstraat sjokt een kudde schapen op weg naar grazige(r) weiden, gadegeslagen door twee kinderen bij het hekje van de kerk. De ‘schapenhoeder’ lijkt wel op een hondenkar te zitten (rechts bij het hek). Maar het kan ook zijn dat hij om een ‘bakkie’ is in Hotel Café Restaurant ‘de Dependance’ (het latere ‘Het Witte Huis’) even verderop links. Het land waar Reijer Mak ‘boerde’ rechts op de foto.

Foto: Collectie Ed VermeulenFoto: Collectie Ed Vermeulen

Foto: Collectie Ed Vermeulen

Een viertal foto’s uit de ‘oude’ tijd begin jaren vijftig van de vorige eeuw. De grauwsluier over het leven net na de Tweede Wereldoorlog begint langzaam aan te verdwijnen. Meester Mak (Old Mac) zoals ik hem mij het beste herinner… met pretoogjes, een klein sigaartje en een borreltje bij de hand, samen met zijn (stief)dochter Jopie, zittend aan de bar van het oude Witte Huis met achter de bar o.a Tiddo Bosker, student-badmeester, of lezend in de Texelse Courant in de biljarthoek waar bordjes met teksten als ‘krijt-op-tijd’ en ‘verboden te masseren’ prominent aanwezig waren. Gezelligheid kende geen tijd!

Foto: Collectie Ed VermeulenFoto: Collectie Ed Vermeulen

Foto: Collectie Ed Vermeulen

Strand de Koog. Gewapend met een schep zwierf ik over het strand en door de duinen, op zoek naar schatten uit het verleden! Meestal tevergeefs, maar niet altijd. Ditmaal was het raak. Op deze foto uit juli 1948 probeer ik samen met mijn vacantievriend Piet Koeman (links) het wrak van een VOC schip uit te graven. De scheepskist van een van de opvarenden hebben wij reeds in veiligheid gebracht. Onze fantasie kende geen grenzen. Alles werd anders na mijn ontdekking in 1949 van het Oude Kerkhof van De Koog!

Foto: Collectie Ed VermeulenFoto: Collectie Ed Vermeulen

Foto: Ed Vermeulen

Het oude kerkhof van De Koog. Foto van schilderij gemaakt door Marja Dros uit De Koog. Het origineel hangt in het Dorpshuis ‘De Hof’ in De Koog. Zo zag in mijn herinnering het oude kerkhof er uit toen het door mij in de Paasvacantie van 1949 werd ‘ontdekt’. Alleen de huisjes op de achtergrond ontbraken. De eenzame grafsteen uit 1681 op het graf van Hendrick Dircks ‘Casteleyn van Eyerlandt’ en zijn ‘Huysvrouw’ Machtel van Voorthuysen was toen nog intact en redelijk goed leesbaar.

Foto: Ed VermeulenFoto: Ed Vermeulen

Foto: Ed Vermeulen

Deze foto uit 2002 toont de grafsteen in deplorabele toestand. Doormidden gebroken door de tand des tijds of door vandalisme. Aanleiding voor de Historische Vereniging Texel en de Dorpscommissie De Koog om in samenwerking met de Gemeentelijke Adviescommissie voor Kunst en Cultuur van Texel een actie te beginnen om het Oude Kerkhof van De Koog, waar reeds eeuwenlang leden van oude Texelse geslachten hun laatste rustplaats vonden, tegen verder verval te behoeden. Niet tervergeefs! Ook heeft het oude kerkhof de status Gemeentelijk Monument verkregen.

Foto: Ed VermeulenFoto: Ed Vermeulen

Het oude kerkhof van De Koog

Al op jonge leeftijd was ik geïnteresseerd in het zoeken naar en vinden van oude dingen. Noem het maar archeologie voor, hele kleine, beginners. Gewapend met een strandschep struinde ik over het strand en door de duinen op zoek naar het onverwachte. Maar waar en hoe diep ik ook groef mijn inspanningen en opgravingen bleven zonder resultaat. Ik zocht me suf, maar vond niets. Hierin kwam verandering toen Meester Mak mij deelgenoot maakte van een groot geheim. Even ten zuiden van De Koog zou volgens overlevering een oud en niet meer gebruikt kerkhof liggen. Niemand echter wist de juiste plaats. Meester Mak kon me wel bij benadering aangeven hoe ik er zou kunnen komen. Vroeg in de ochtend op een regenachtige en winderige dag in de Paasvakantie van 1949 ging ik op pad. Na lang zoeken vond ik, in mijn ogen ver van de bewoonde wereld verwijderd, in een verder woeste leegte, de door Meester beschreven plek. Echt op mijn gemak voelde ik mij niet, maar mijn nieuwsgierigheid won het van mijn bangheid. Ik deed de ontdekking van mijn nog jonge archeologische leven. Ik zag de oude verweerde grafzerk met opschrift, waarvan ik mij de woorden ‘Casteleyn van Eyerlandt’ kan herinneren. Ik had het oude kerkhof van De Koog gevonden! Opgewonden over deze vondst, en met een groot gevoel van spanning, holde ik, zo snel als mijn klompen dat toelieten, terug naar De Koog en vertelde Meester Mak over mijn ontdekking. Hij keek me streng aan en zei dat de we nu een groot geheim deelden en dat ik er met niemand , maar dan ook niemand over mocht praten. Het kostte moeite, maar ik heb me aan deze afspraak gehouden. Twee jaren lang heb ik gezwegen en in deze verrassende vondst geloofd totdat ik in het boek van ‘Van der Vlis, Texel…land en volk in de loop der eeuwen,’ las dat het kerkhof en de daarop staande grafzerk reeds lang en natuurlijk bij iedereen bekend waren. Ik voelde mij door Meester in de maling genomen en nam hem dit enorm kwalijk. Hij lachte wat en mompelde iets van ‘Joost mag het weten’, geheel in lijn met zijn voornaam.

Foto: Ed Vermeulen

HIER LEYDT BEGRAVEN… Het enige nog zichtbaar overgebleven grafmonument, gelegen midden op het vacantiebungalowpark Vogelmient.

Foto: Ed VermeulenFoto: Ed Vermeulen

Foto: Ed Vermeulen

Het Oude Kerkhof na de restauratie. Geplaveid en omheind, met de uit 1681 daterende grafsteen van de ‘Casteleyn van Eyerlandt’ als middelpunt. Ook de uit de kerk van het niet meer bestaande dorp De Westen afkomstige brok Bentheimer zandsteen, ooit als grafsteen geplaatst, heeft een goede plek gekregen. Neem tijdens uw eerstvolgende bezoek aan Texel eens een kijkje op dit historische plekje, lees het informatiebord en probeer u voor te stellen dat het dorp Coeghe, nu De Koog, ooit rond dit Oude Kerkhof en de sinds lang verdwenen kerk gesitueerd was. Andere tijden!

Foto: Ed VermeulenFoto: Ed Vermeulen

Oma Mak

Meester’s vrouw Maria werd door mij ‘tante Marie’ genoemd en in later jaren ‘oma Mak’. Ik kon het goed met haar vinden. Samen boodschappen doen in Den Burg vond ik leuk. Ik mocht van haar het boek ‘De avonturen van Kikker’ geschreven door Huib Fenijn kopen in boekwinkel in de Parkstraat. Wel moest ik beloven dit niet tegen Meester te zeggen. Dat er nog een ander en groter geheim in het leven van meester Mak en zijn vrouw was, werd mij duidelijk toen ik bij het doorbladeren van een oud fotoalbum een foto zag met daarop afgebeeld een man in donker kostuum, zittend in een ponywagen. Op mijn vraag wie dit was kreeg ik als antwoord ‘Reijer, maar die leeft niet meer’. Ook kreeg ik te horen dat zijn dood iets met de oorlog te maken had. In mijn beleving klonk dit vreselijk spannend en wilde ik wel meer weten. Op mijn verdere vragen kreeg ik echter geen duidelijk antwoord en veel wijzer werd ik dus niet. Ook in latere jaren, lang nadat meester Mak en zijn vrouw waren overleden, kreeg ik tijdens gesprekken met mijn tante Jopie, nooit het hele verhaal te horen. Het was dan net of haar blik afdwaalde, het onderwerp was niet echt bespreekbaar. Reijer’s dood had iets met de oorlog te maken en daar bleef het bij. Wel werd mij duidelijk dat zij en haar stiefbroer Reijer het goed met elkaar konden vinden.

Zoektocht naar het verleden

Een aantal jaren geleden besloot ik om een misschien wel laatste poging te ondernemen om het hele verhaal boven tafel te krijgen.
Ik voerde gesprekken met ‘oude’ Kogers, schreef brieven en e-mailberichten naar allerlei instanties en verzamelde alles wat de oplossing tot dit in mijn ogen nog steeds raadselachtige overlijden dichterbij zou kunnen brengen. Wat mij al snel opviel was het feit dat de herinnering aan Reijer Mak, toch een geboren Texelaar, op Texel naar het leek uit het collectieve geheugen was verdwenen. Zoals eerder vermeld zijn er, nog steeds geboren en getogen Kogers, die zich Reijer kunnen herinneren, maar een goed beeld van zijn vertrek van Texel kreeg ik niet. Wel was het mij, na enig genealogisch onderzoek, duidelijk dat Reijer in Duitsland was overleden, om precies te zijn op 8 maart 1945 in het nabij Hannover gelegen Neustadt am Rübenberge. De familie Mak had bij het maken van een politieke keuze voor de Nationaal-Socialistische Beweging (N.S.B) gekozen. Een keuze waarin zij op Texel niet alleen stonden. Maria Mak werd al lid in 1935 en kreeg stamboeknummer 43349. Meester Mak heeft zich na een periode als sympathisant kort na de meidagen van 1940 bij groepsleider C. Wonder in De Koog ook als lid in laten schrijven. Naar eigen zeggen ‘hopende op een betere toekomst voor ons volk’. Hieraan voorafgaand was hij samen met andere sympathisanten gearresteerd en een viertal dagen ingesloten in een Lagere School in Den Burg. Het hem toegewezen stamboeknummer: 94903. De jaarlijkse contributie bedroeg fl 5,20 en diende betaald te worden aan blokleider M. Langeveld. Zijn lidmaatschap leverde tevens een vrijstelling op voor het inleveren van zijn radiotoestel, merk Philips, E 4259 E. Het formulier van inschrijving werd opgenomen in de ledenadministratie bewaard ten huize van kringleider H. van Egmond. In deze ledenregistratie stond naast zijn naam als locatie vermeld: Kring 27, Noorderkwartier, District 7, groep A. Duidelijker kon haast niet! De politieke beleving van Maria zou sterker geweest zijn dan die van haar echtgenoot (1)(2). Een keuze die, naar later zou blijken, het leven van beiden in de laatste oorlogsjaren dramatisch zou beïnvloeden. Aan de hand van archiefgegevens van de Gemeente Texel werd mij duidelijk dat de familie Mak op 19 juli 1944 Texel heeft verlaten en zich heeft in laten schrijven in de Gelderse gemeente Lunteren, nabij Ede, op het adres Molenweg 10, Pension Huize Elsenhoek, later gevolgd door Boschlaan 47, Hotel Pension Berg en Dal. Op beide adressen waren pensions, mogelijk ook herstellingsoorden, waar leden van de NSB gebruik van konden maken. Misschien dat de broze gezondheid van Maria Mak-Kapel bij deze keuze een rol speelde. Nog in De Koog zou meester Mak tegen zijn buurman Cornelis Groenhof (Sr.) gezegd hebben ‘Ik ben er lid van, heb er voor betaald en ga er nu gebruik van maken’ (1). Mogelijk heeft het vertrek van Texel ook te maken met het feit dat de geallieerden op 6 juni 1944 in het Franse Normandië waren geland. D-day! Een vlucht wellicht (1), waarbij ook de gedachte aan 5 september 1944, de dag die de geschiedenis in zou gaan als Dolle Dinsdag, opkomt (3). Zeker is dat deze periode ook min of meer overeen kwam met het tijdstip dat De Koog op bevel van de bezetter ontruimd moest worden. Van het huis De Koog 16 werd de deur op slot gedaan. In de Texelse Courant van 22 juli 1944 werd het volgende bericht opgenomen ‘Joost Mak en gezin van De Koog 16 naar Ede, Gelderland, Lunteren, Molenweg 10’. Zoals gezegd was ook Reijer volgens deze gegevens naar Lunteren vertrokken. Bij de Nederlandse Oorlogsgravenstichting (O.G.S) is echter vastgelegd dat bij een, door deze Stichting in 1953 gedaan onderzoek bij zowel de Gemeente Texel alsook bij de Gemeente Ede (Lunteren), is vastgesteld dat Reijer na zijn vertrek van Texel weliswaar ‘op papier’ in familieverband naar Lunteren is vertrokken, maar, daar in tegenstelling tot zijn vader en stiefmoeder, nooit daadwerkelijk heeft gewoond. Verrassend is dat Meester Mak, in 1946, na zijn terugkeer in de Koog, wederom aan buurman Groenhof, verteld zou hebben dat hij zelf ook in Duitsland had verbleven (1).

Foto: Collectie H. van den Brink, Barneveld

Villa Elsenhoek, Molenweg 10 en Hotel Pension Berg en Dal, Boschlaan 47 in Lunteren boden onderdak aan de familie Mak na hun vertrek van Texel in het voorjaar van 1944. Op deze adressen waren pensions, mogelijk ook herstellingsoorden gevestigd waar NSB-leden gebruik van konden maken. Zelf spreekt Joost Mak tijdens zijn verhoren door de P.O.D over Kamp Boschoord en noemt het een evacuatiekamp. De reis naar Lunteren werd volgens Mak gemaakt op last (lees: advies) van de (NSB) burgemeester van Texel, Rijk de Vries.

Foto: Collectie H. van den Brink, BarneveldFoto: Collectie H. van den Brink, Barneveld

Foto: Collectie Ed Vermeulen

Zomer 1944, het echtpaar Mak-Kapel in de tuin van Villa Berg en Dal te Lunteren. De foto roept het beeld op van een herstellingsoord.

Foto: Collectie Ed VermeulenFoto: Collectie Ed Vermeulen

Foto: Ed Vermeulen

Deze Texelse tekening van Ad Blok van der Velden gemaakt in 1944, mogelijk kort voor of net na het vertrek van de familie Mak naar Duitsland, geeft een prachtig beeld van de eeuwenoude NH kerk van De Koog en het eveneens zeer oude boerderijtje ernaast. De tekenaar heeft gezeten op het erf van het huis van de familie Mak onder de markante kastanje boom. De tekening is gemaakt met (verdunde) Oost-Indische inkt, een zogenaamde ‘gewassen inkt tekening’. Dit werk is opgenomen in het in 2010 uitgegeven boek ‘ONS GENOEGEN’ met 88 Texelse tekeningen. Een uitgave van Galerie Klif ART Den Hoorn.

Foto: Ed VermeulenFoto: Ed Vermeulen

De bevestiging hiervan vond ik tijdens een recent, januari 2011, bezoek aan het Centraal Archief Bijzondere rechtspleging (C.A.B.R). In een Proces Verbaal, gedateerd 18 januari 1946, opgemaakt door een ambtenaar van de Politieke Opsporingsdienst (P.O.D), beschreef Joost Mak in zijn eigen woorden het vertrek van de familie Mak van Texel: ‘In april 1944 moest ik op last van de Burgemeester van Texel (Rijk de Vries), evacueren en kwamen wij terecht in een kamp in Lunteren, kamp Boschoord, een evacuatiekamp. Vervolgens gingen we per autobus naar het, nabij Hannover, Duitsland, gelegen Idensen, waar wij een half jaar verbleven’. De datum van dit vertrek naar Duitsland werd niet vermeld, maar zal ongeveer in oktober geweest zijn. Het feit dat Reijer’s naam niet voorkomt in het slachtofferregister van de O.G.S. kan worden verklaard door het feit dat Reijer, al dan niet samen met zijn vader en stiefmoeder, ‘vrijwillig’, naar Duitsland is vertrokken. Hij voldeed derhalve niet aan de door de O.G.S gehanteerde definitie van het begrip oorlogsslachtoffer. Het zou tot eind 2010 duren totdat ik hierover, na een zoektocht in Duitsland, duidelijkheid kreeg. Na een ‘speurtocht’ op internet, waar ik een site over de historie van Neustadt am Rübenberge vond, kwam ik in contact met de vader van de webmaster, en vertelde hem mijn verhaal. Hij zegde toe enig speurwerk te gaan verrichten. Slechts enkele weken later deed hij uitgebreid bericht over zijn zoektocht. Met als belangrijkste punt de mededeling dat hij in het gemeentearchief op Reijer’s overlijdensakte, de aantekening had gevonden dat niet alleen Reijer, maar ook vader Joost Mak een periode in de plaats Idensen, waar Reijer mogelijk in de tuinbouw werkzaam was, op het adres no. 54, had verbleven! Een bevestiging dus van Mak’s eigen versie van het gebeurde. Letterlijk staat er: ‘Vater: Lehrer i. R. (in Ruhestand), wohnhaft z. zt. (zur Zeit) in Idensen no. 54′. Deze mededeling, en documenten uit de archieven van de O.G.S en haar Duitse zusterorganisatie Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge geven aan dat Reijer vanuit zijn laatst bekende woonplaats, Idensen, een klein dorpje op ongeveer acht kilometer afstand van Wunstorf, wegens ziekte werd opgenomen in het Kreiskrankenhaus van het nabijgelegen Neustadt am Rübenberge en daar op 8 maart 1945, te 11 uur ’s avonds, is overleden aan de gevolgen van darmtuberculose.

Idensen

Overzichtskaartje met daarop de plaatsen Idensen en Neustadt am Rübenberge, twee plaatsen die een belangrijke, naar later zou blijken dramatische, rol in het leven van de familie Mak hebben gespeeld. Idensen is een klein dorp ongeveer vijftien kilometer ten zuiden van Neustadt am Rübenberge en was vroeger een zelfstandige gemeente , maar valt nu onder Wunstorf (zie kaartje).Idensen is bekend door een prachtige, kleine kerk uit de Middeleeuwen (ca. 1130) Alle genoemde plaatsen liggen in de deelstaat Niedersachsen, landkreis Hannover, op korte afstand van het bekende Steinhuder Meer.

IdensenIdensen

Foto: Hartmut Dyck, Neustadt am Rübenberge

In dit prachtig gerestaureerde huis, ooit bekend als Idensen 54, woonde de familie Mak ten tijde van hun verblijf in Duitsland. Zij zullen dit huis ongetwijfeld met andere gezinnen gedeeld hebben. Mooi detail…het vakwerk in de opslagruimte.

Foto: Hartmut Dyck, Neustadt am RübenbergeFoto: Hartmut Dyck, Neustadt am Rübenberge

Foto: Hartmut Dyck, Neustadt am Rübenberge

Het voormalige Kreiskrankenhaus in Neustadt am Rübenberge, nu in gebruik als Gemeentehuis (Stadverwaltung). Hier is Reijer Mak op 17 april 1945 aan de gevolgen van darmtuberculose overleden. In de Eerste Wereldoorlog was het gebouw reeds in gebruik als ziekenhuis onder de naam Theresenstift Vereinslazarett.

Foto: Hartmut Dyck, Neustadt am RübenbergeFoto: Hartmut Dyck, Neustadt am Rübenberge

Schriftelijk werd op 9 maart door de directrice van het Kreiskrankenhaus aangifte gedaan van dit overlijden. Aansluitend werd Reijer begraven op het Neuer Friedhof an der Lindenstrasse, in een zogenaamd rijengraf. Grafligging: Vaknummer III, grafnummer 9. Een door mij in 2005 gedaan verzoek om een foto van genoemde grafligging te verkrijgen kon helaas niet (meer) gehonoreerd worden. Het waarom werd mij duidelijk toen ik recentelijk documenten in handen kreeg waarin te lezen viel dat in november 1953 door de O.G.S besloten werd om alle in Niedersachsen gelegen Nederlandse oorlogsgraven over te brengen naar een nieuw in te richten Ereveld op het Stadtfriedhof an der Seelhorst te Hannover. Reijer’s graf was echter door het vrijwillige karakter van zijn verblijf in Duitsland en uiteraard ook het N.S.B lidmaatschap van zijn ouders, gekwalificeerd als ‘particulier graf’, waarvoor de familie zelf verantwoordelijk was, en kwam niet voor overplaatsing naar het nieuw in te richten Ereveld in Hannover in aanmerking. Na afloop van een niet nader omschreven termijn is het graf van Reijer geruimd. Niets op de begraafplaats van Neustadt herinnert nu nog aan Reijer’s laatste rustplaats. Blijft het feit dat door het vertrek van de familie Mak naar Lunteren de personalia van Reijer in juli 1944 ambtshalve zijn afgevoerd uit de registers van de Gemeente Texel. Dit verklaart ongetwijfeld dat er geen verwijzing naar Reijer in de op Texel beschikbare lijsten van ten tijde van de tweede wereldoorlog gestorven Texelaars voorkomt. Zij woonden nu immers formeel in Lunteren. Alles wijst er op dat dit feit ook tot gevolg had dat Reijer’s naam niet ter sprake kwam ten tijde van het samenstellen van de naamlijsten voor een vermelding op het monument voor de oorlogsslachtoffers, in Den Burg. Daarbij rees bij mij de vraag of Reijer wel voldeed aan de gestelde criteria om op deze lijsten vermeld te worden. Een bijzonder detail echter is een zinsnede uit een vanaf Texel door de lokale autoriteiten verstuurde en in het C.A.B.R bewaarde brief van 18 juni 1946, gericht aan Bureau Rechtsherstel en Beheer in Den Helder: ‘later uit Duitsland officieel bericht gekomen op het raadhuis alhier, dat Reijer Leendert Mak bij een bombardement in Duitsland is omgekomen’. Tegenstrijdige berichtgeving dus, en naar later zou blijken naar alle waarschijnlijkheid niet correct.

Foto: Hartmut Dyck, Neustadt am Rübenberge

Ingang van Friedhof (Begraafplaats) an der Lindenstrasse in Neustadt am Rübenberge, volgens zeggen sinds 1945 nagenoeg onveranderd. Hier werd Reijer Mak na zijn overlijden op 8 maart 1945 begraven in Reihengrab III, grafnummer 9. Zijn graf werd uit de algemene middelen onderhouden. In 1953-54 werd in Hannover op het Stadtfriedhof an der Seelhorst een Ereveld aangelegd, waar ongeveer vierhonderd Nederlanders hun laatste rustplaats vonden. Zoals u in het verhaal hebt kunnen lezen was dit niet van toepassing op Reijer Mak. Zijn graf is op een niet te achterhalen datum geruimd. Er lagen op deze begraafplaats nog twee Nederlanders begraven t.w. Hendrik van Roekel uit Nieuweramstel en mogelijk ook ene Leonard Huben. Van deze twee is alleen van Roekel later herbegraven op het Ereveld in Hannover.

Foto: Hartmut Dyck, Neustadt am RübenbergeFoto: Hartmut Dyck, Neustadt am Rübenberge

Foto: Hartmut Dyck, Neustadt am Rübenberge

Oorlogsgraven op de begraafplaats An der Lindenstrasse, te Neustadt am Rübenberge. Veel krijgsgevangen gemaakte Russen en Polen vonden hier hun laatste rustplaats.

Foto: Hartmut Dyck, Neustadt am RübenbergeFoto: Hartmut Dyck, Neustadt am Rübenberge

Terugkeer naar De Koog

Eind april 1945 is het echtpaar Mak met een transport vanuit Duitsland naar Nederland teruggekomen, waar zij bij aankomst in het Drentse Zuidwolde bij een boer werden ondergebracht. Hier werden zij door de politie, op aangeven van de Binnenlandse Strijdkrachten (B.S), op basis van hun N.S.B lidmaatschap, gearresteerd en ingesloten in een plaatselijke school. Er volgde een lange periode van gevangenschap, ook wel zuiveringsperiode genoemd, waarin Meester en zijn vrouw Maria gescheiden van elkaar in diverse plaatsen o.a. Ten Arlo, Den Helder (Fort Erfprins), Hoorn en Bakkum werden geïnterneerd. (2). Hierbij werd tijdens een onderzoek door de Politieke Opsporingsdienst, afd. Den Helder met als getuigen de heren D.H. Keijser en P. Fehrmann, beiden NSB lid en afkomstig uit Den Burg, het lidmaatschap van de N.S.B bewezen verklaard. Fehrmann had een opleiding tot stuurman Grote Vaart gevolgd aan de voormalige Zeevaartschool in Den Burg. Hartverwarmend was het feit dat in deze periode van gevangenschap, een aantal betrokken buren uit De Koog, waaronder de families Groenhof en Hillenius, actie hebben gevoerd om via een schriftelijke procedure een vervroegde vrijstelling van het echtpaar Mak te bewerkstelligen. Zo schreef Kees Groenhof (Jr.), in dienst bij de Koninklijke Marine, op 15 mei 1946 een brief gericht aan de P.O.D Hoorn waarin hij zijn diensten aanbood om te bemiddelen bij de vrijlating van zijn buren. Bij het onderzoek door de P.O.D naar het NSB lidmaatschap van echtgenote Maria Mak-Kapel werden de eerder genoemde Fehrmann en A.W. Goedhart, onderwijzer en leider van de Jeugdstorm, wiens echtgenote, de uit Baarn afkomstige mevr. Goedhart-Grootveld, bij de beschieting van Den Burg het leven had verloren, als getuigen gehoord. Ook heeft Maria Mak-Kapel op persoonlijke titel geprobeerd vrijlating te verkrijgen krijgen teneinde voor haar zieke dochter (Joke Visser), te kunnen zorgen. Joost Mak’s periode van vervolging eindigde, voorwaardelijk, na een gevangenschap van ruim anderhalf jaar op 14 juni 1946, met een proeftijd van drie jaar, een veroordeling van tien jaar ontzegging van het kiesrecht en het bekleden van openbare ambten en het dienen bij de gewapende macht(!). Deze uitspraak werd korte tijd later gevolgd door de, na betaling van de som van fl. 300,-(!), een bedrag dat uiterlijk op 1 september voldaan diende te zijn, teruggave van huis en goederen. De waarde van het huis was inmiddels vastgesteld op fl 4200, -. Het bleek dat na de capitulatie in mei 1945 de B.S. er enige maanden hun intrek hadden genomen. Gevolgd door vanaf november 1945 nog enige tijd particuliere verhuur aan de familie Jellema. Door schilder Boogaard uit De Koog, werden diverse kamers van het huis, dat door deze inwoning flink te lijden had gehad, opnieuw behangen en geschilderd. Op 26 juli betrokken Meester Mak en zijn vrouw weer hun in juli 1944 achtergelaten woning, De Koog 16. De opstand van de Georgiërs welke begon in de nacht van 5 op 6 april 1945, ruim elfhonderd slachtoffers zou kosten en de geschiedenis in zou gaan als ‘Operatie Dag der geboorte’ was aan hen voorbij gegaan.

Foto: Collectie Ed Vermeulen

Joost ‘Meester’ Mak en zijn echtgenote Maria Mak-Kapel voor hun huis in de Dorpsstraat. De foto is gemaakt rond 1950 en laat zien dat de ergste sporen van de rumoerige periode uit hun leven vlak voor en kort na het einde van de Tweede Wereldoorlog aan het verdwijnen zijn. In de ouderwetse huiskamer achter het raam was het goed en gezellig toeven. Hier bekeek ik de oude fotoalbums en maakte Meester mij deelgenoot in het geheim van het Oude kerkhof van De Koog.

Foto: Collectie Ed VermeulenFoto: Collectie Ed Vermeulen

Foto: Ed Vermeulen

Portret van Joost Mak (olieverf op doek), geschilderd door de kunstschilder Ad Blok van de Velden in 1951 ter gelegenheid van de vijfenzeventigste verjaardag van Meester Mak. Het schilderij is altijd in particulier bezit geweest. Nu hangt het, voor een ieder te bewonderen, in Dorpshuis De Hof, De Koog. Ad Blok van der Velden werd in in 1913 in Dordrecht geboren en overleed in 1980 in San Remo, Italië. Hij kwam in 1940 op Texel wonen en wordt gezien als de bekendste Texelse schilder. Ook werkte hij op Terschelling en in Frankrijk en Italië. Zijn Texelse werk getuigt van een grote liefde voor het oude en nostalgische Texelse landschap. ‘Blok’ liet een uitgebreid oeuvre na. In 1996 verscheen een prachtig boek getiteld ‘Texel… met pen en penseel’ met een overzicht zijn werk. Na zijn dood werd hij begraven in Italië, maar in 1995 herbegraven op zijn geliefde Texel op de Alg. Begraafplaats in Den Burg. Mocht u zijn werk willen bewonderen loop dan tijdens uw eerstvolgende bezoek aan Texel eens binnen bij Klif ART, galerie en kunsthandel, Klif 27 in Den Hoorn. U krijgt een kleurrijk beeld van Texel. Blok’s vroegere woonhuis en atelier ziet u, als ware het een oud tolhuis, bij binnenkomst De Koog links aan de Dorpsstraat recht tegenover de Bosrandweg.

Foto: Ed VermeulenFoto: Ed Vermeulen

De afloop

Het leven ging verder. In 1958 werd het huisadres gewijzigd in Dorpsstraat 21. Joost Mak overleed op 14 januari 1962 en werd op 17 januari begraven op de Algemene Begraafplaats in Den Burg bij zijn eerste echtgenote Pietertje Daalder. Maria Mak-Kapel overleed op 15 mei 1980 in het verpleeghuis Texel. Alle hoofdrolspelers uit dit verhaal zijn nu niet meer onder ons. Alleen de meer dan hoogbejaarde kastanjeboom achter het huis overleefde alle stormen, totdat ook hij bij de sloop van het huis geveld werd. Blijft het verhaal over Reijer Leendert Mak, een bijna vergeten Texelaar, slachtoffer van de oorlog, het verhaal over verdrongen herinneringen, ooit gemaakte keuzes en hun gevolgen.

Dit verhaal werd in Maart 2011 , in verkorte vorm, gepubliceerd in het mooie blad van de Historische Vereniging Texel.

Foto: Ed Vermeulen

Familiegraf Mak op de Algemene Begraafplaats te Den Burg: ‘Grafstede Nummer 4, Regel VII, Vak B.’ Tekst op de steen: ‘Hier rust onze lieve vrouw en moeder Pietertje Mak- Daalder. Geboren 9 nov. 1856, overleden 12 febr. 1928. De laatste rustplaats van Joost Mak. Geboren 14 juli 1876, overleden 14 jan. 1962’. Een nog steeds bestaand graf. Opmerkelijk is dat bij Pietertje Daalder op de steen 1956 als jaar van geboorte is vermeld, terwijl op de persoonskaart van de familie het jaar 1958 is aangegeven.

Foto: Ed VermeulenFoto: Ed Vermeulen

Foto: Collectie Ed Vermeulen

Deze foto uit 1994 toont de direct achter huis staande kastanjeboom die ruim tachtig jaar de wisselingen van de seizoenen heeft gevolgd. Na het overlijden van de laatste bewoonster van het huis, Jopie Visser- van den Houdt op 12 november 2000 en de daarop volgende verkoop en sloop van het huis verdween ook deze markante en hoogbejaarde blikvanger uit het straatbeeld van het veranderende De Koog.

Foto: Collectie Ed VermeulenFoto: Collectie Ed Vermeulen

Met speciale dank aan:

Hartmuth Dyck, Neustadt am Rübenberge, BRD voor verricht archiefonderzoek en op locatie gemaakte foto’s.
Kees Groenhof, De Koog, voor het met mij delen van zijn herinneringen.
Johan J. Teeuwisse, Oorlogsgravenstichting (O.G.S) Den Haag, voor zijn luisterend oor en betrokken en kritisch commentaar.

Met dank aan:

Wil Braam, Archief Gemeente Texel
Dames Dieuw en Hanny Maas, De Koog
Vereniging Oud Lunteren

Bronnen:

Archief Gemeente Texel
Archief Oorlogsgravenstichting (O.G.S), Den Haag
Archief Stadt Neustadt am Rübenberge, BRD
Archief Texelse Courant
Archief Volksbond Deutsche Kriegsgräberfürsorge e.V., Kassel, BRD
Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (C.A.B.R)
(1) Gesprekken met Kees Groenhof, De Koog, juli 2007 (overleden augustus 2011)
(2) Gesprek met Tjalling Brinksma, Den Helder, april 2000. (overleden september 2003)
(2) Gesprek met mevrouw Riet Rommel-Dalmeijer, De Koog, juli 2005
Het Nederlandse Rode Kruis, bureau Oorlogsnazorg, Den Haag
International Tracing Service (I.T.S) Bad Arolsen , BRD
‘Schoolgaan in De Koog’, door C. Hoogerheide, uitgave oktober 2002

Publicatiedatum: 15/09/2014

Aanvullingen

Vul deze informatie aan of geef een reactie.

Plaats een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Vereiste velden zijn gemarkeerd met *. Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.