Armen Weeshuis

De oudste huizen aan het Nieuwe Noord dateren van omstreeks 1595, maar meerdere huizen zijn iets later gebouwd, namelijk in het begin van de zeventiende eeuw. Een deel van het terrein hoorde bij percelen van panden aan de Ramen. Achter Ramen 1-3 zijn de funderingen van een pand met meerdere kamers en grote kelders gevonden. Uit de historische bronnen weten we dat op deze percelen tussen 1620 en 1638 het Armen Weeshuis heeft gestaan. De wezen werden ingezet in de lakennijverheid en speciaal voor dit weeshuis werd zelfs een volmolen buiten de stad gebouwd. Toch was de stichting financieel geen succes en het weeshuis moest nog geen twintig jaar na aanvang worden gesloten.

Hierna kwamen de grote panden Ramen 1 en 3 in handen van enkele zeer rijke en invloedrijke personen. Zij namen de panden van het voormalige weeshuis in gebruik, inclusief het riool dat in 1620 voor het weeshuis was aangelegd. Een deel van dit riool gebruikten zij in de zeventiende eeuw als beerput. Het was volledig opgevuld met beergrond en veel afval.

De inhoud van het riool is grotendeels uitgezeefd en hierin werd onder andere bijzonder Italiaans aardewerk, Chinees porselein en heel veel glaswerk gevonden. Deze vondsten maken duidelijk dat hier de allerrijkste personen van de stad gewoond moeten hebben.

De gouden keelknoop is samen gevonden met een aantal andere bijzondere stukken: twee tinnen zuigflessen, een tinnen theepotje, versierde messing lepels en twee zakzonnewijzers. Verder zijn honderden fragmenten van lakzegels van brieven aangetroffen, die een beeld geven van de schriftelijke contacten van de eigenaren.

Keelknopen van goud

Projectleider Christiaan Schrickx legt uit:

“Het lastige met dit soort gouden sieraden is dat ze heel lang vrijwel uniform zijn gemaakt. Vooral in de klederdracht. Vandaar dat we nu vooral aan klederdracht denken en specifiek aan de Zeeuwse knopen. Dat maakt dateren van zo’n sieraad lastig. In dit geval komt de gouden knoop uit een zijtak van een riool, dat in de zeventiende eeuw is gebruikt als beerput. De jongste vondsten hieruit dateren rond 1700. De knoop moet dus uit de zeventiende eeuw dateren. De knoop is bij het zeven van de inhoud bij ons op het depot gevonden; dat was natuurlijk een leuke verrassing voor een van onze vrijwilligers.”

Keelknopen in mannenkleding

De halsboorden van mannenhemden en overhemden werden in veel streken dichtgemaakt met een paar ‘keelknopen’. Dit zijn twee knopen die aan de achterzijde zijn verbonden met een klein ringetje. Aan weerszijden van de halsboord zat een knoopsgat, daarin werden de keelknopen vastgemaakt.

Mannen droegen als ondergoed lange linnen hemden. ‘S nachts deden ze alleen hun bovenkleding uit en sliepen in hun hemd. Dit betekent dat keelknopen dag en nacht werden gedragen. Deze lange hemden raakten uit de mode en heren gingen kortere (confectie)hemden dragen. De keelknopen bleven slechts in sommige plaatsen in gebruik. Daar werden ze gedragen in een soort ‘nep’ hemd, bestaande uit een halsboord en schouderstukje.

Zilver of goud

Tot 1910 deden Rooms-katholieke kinderen pas omstreeks hun twaalfde verjaardag de Eerste Communie. Een Volendamse jongen kreeg bij die gelegenheid voor het eerst de zondagse kleding van een volwassen man aan. Hieronder droeg hij die dag de witte geborduurde blempt (mannenvest uit Volendam) mét gouden keelknopen. Vóór hun twaalfde droegen jongens zilveren keelknopen. In 1910 werd de kindercommunie ingesteld en deed een kind al op zevenjarige leeftijd de Eerste Communie. Daarbij werd de witte blempt niet meer gedragen, maar wel het zondagse jongenspak.

Zeeuwse keelknopen en andere modellen

De zogenaamde Zeeuwse keelknopen zijn in veel streken gedragen. Het formaat kon wisselen, van 2 cm tot wel 3,5 cm in doorsnede. De keelknopen werden ook wel ‘braamknopen’ genoemd vanwege de overeenkomstige vorm als de vrucht.

De mannen in Staphorst gaven de voorkeur aan Zeeuwse knopen met twee cirkels van bolletjes rond het centrum. Dit model werd na 1900 populair voor op zondag of speciale gelegenheden. Oudere knopen met een stermotief raakten daardoor uit de mode en alleen gedragen bij de doordeweekse dracht. De mannen en jongens in de Noordelijke provincies droegen een meer afgeplat model met stervormig middenmotief.

Op de verbindingsring of knopen staat meestal een meesterteken van de zilver-of goudssmid. Daardoor weten we dat er veel keelknopen uit de collectie van het Nederlands Openluchtmuseum zijn gemaakt in Schoonhoven.

Auteur: Judith van Amelsvoort, met dank aan Christiaan Schrickx (projectleider Archeologie West-Friesland)

Meer lezen over de archeologische vondsten, die in 2019 in de provincie Noord-Holland gedaan? Alle archeologische ontdekkingen worden jaarlijks verzameld in de Archeologische kroniek van Noord-Holland. In het boek staan foto’s en beschrijvingen van bijzondere opgravingen en de vaak spectaculaire vondsten.

Op de website van Archeologie West-Friesland vind je een kaart met alle uitgevoerde opgravingen en verschenen publicaties. Zo krijg je een beter beeld van het werk van de archeologen in deze regio. 

Literatuur:

Hanneke van Zuthem, Streeksieraden uit de collectie van het Nederlands Openluchtmuseum, 2018 Arnhem, p. 62, 136-141.

Archeologie West-Friesland, Christiaan Schrickx, De archeologische kroniek van Noord-Holland 2019, p. 74-78.

Publicatiedatum: 16/11/2020