Een gat in het centrum

Voor de mensen uit Hoorn is dit gat in de gevelrij van de Nieuwendam een bekende locatie. Deze plek in de historische stadskern ligt al sinds mensenheugenis braak. Na bijna tachtig jaar zijn bouwplannen gemaakt om dit gat aan de Nieuwendam te vullen. Archeologie West-Friesland voerde in 2019 archeologisch onderzoek uit met Christiaan Schrickx als projectleider. Schrickx komt zelf ook uit Hoorn en kijkt al zijn hele leven tegen deze onbebouwde locatie aan. Wat voor bodemschatten zouden er op deze historische plek aan het licht kunnen komen?

Het opgraven van een plek in de historische stad is vandaag de dag voor archeologen een unieke kans. Veel nieuwbouw vindt hier niet meer plaats en monumenten worden niet snel gesloopt. Bij deze twee percelen gelegen aan de Nieuwendam 19 en 20 was het geen kwestie van een spade in de grond zetten en beginnen. Schrickx vertelt dat aan een archeologische opgraving altijd een uitgebreid onderzoek voorafgaat door onder andere historische kaarten te bekijken en de locatie te vergelijken met archeologische opgravingen in de buurt.

Dat er ooit twee pakhuizen stonden, genaamd ‘De Dolphijn’ en ‘De Zeevaart’, was al bekend. In het West-Fries Archief zijn nog foto’s te vinden van de twee statige zeventiende eeuwse panden. Ze werden tot de Tweede Wereldoorlog gebruikt voor het opslaan van kazen. De twee pakhuizen werden in 1942 gesloopt tijdens de oorlogsjaren, met het plan ze te herbouwen. Van herbouwen kwam het na de oorlog niet.

Middeleeuwse bedrijvigheid

De Nieuwendam is van oorsprong een dijkje uit 1341, dat grensde aan de oudste haven van Hoorn. Dit dijkje werd aangelegd, zodat de schepen die in de haven aanmeerden hun goederen goed konden lossen. Tussen deze dijk en de zeedijk lag een omdijkt stuk land, een zogenaamde koog, waar veel ambachts- en kooplieden gevestigd waren zoals pottenbakkers, touwslagers, zeilmakers en hout- en steenhandelaren. En natuurlijk herbergen, zoals bij een haven valt te verwachten.

De ligging van de Nieuwendam was ideaal voor deze lieden, die afhankelijk waren van het aan- en afvoeren van goederen via het water. Rond de Nieuwendam was het een gaan en staan van mensen. Over het dijkje werden goederen en beesten vervoerd en in de werkplaatsen en op de erven werd hard gewerkt. In 1561 lagen aan de Nieuwendam vier houttuinen, zes lijnbanen, vier pottenbakkerijen, twee herbergen en een brouwerij.

De archeologen vonden op het diepste niveau van de percelen kleivloeren en haardplaatsen van de middeleeuwse houten huizen die hier stonden. In de periode hierna, tussen 1450 en 1610, was Nieuwendam 19 onbebouwd. Op dit perceel werd door de archeologen afval gevonden van een pottenbakker die achter op dit perceel zijn woning en werkplaats had. En een vijftiende eeuwse houtbijl, uit de tijd dat er aan de Nieuwendam verschillende houttuinen waren.

Vondsten uit het Paradijs

Bij het perceel ernaast aan de Nieuwendam 20 kwam een bakstenen muur uit de vijftiende eeuw van een groot gebouw aan het oppervlak. Het vinden van een bakstenen huis uit deze tijd was opvallend, zeker van deze omvang. Het was in deze tijd nog niet gebruikelijk om gebouwen van baksteen te bouwen, het centrum bestond voornamelijk uit houten huizen. De archeologen kwamen erachter dat hier in de vijftiende en zestiende eeuw herberg ‘het Paradijs’ was gevestigd, één van de twee herbergen die de dijk rijk was.

Uit archiefvondsten kwam Schrickx meer te weten over de waarden en waardinnen die deze herberg uitbaatten. Over ruzies, schulden en bestellingen. Zo weten we dankzij zijn archiefonderzoek dat waard Jan Maertsz Schock een nieuw uithangbord voor de herberg liet schilderen, maar een koopman hiervoor geld verschuldigd bleef. En dat de latere waard Albert de waardin van de nabijgelegen herberg ‘De Wildeman’ geld verschuldigd was voor twee tonnen van het populaire Lübecks bier.

Een nieuw stukje geschiedenis

Aan het einde van de zestiende eeuw veranderde het karakter van de Nieuwendam snel, toen de handel in Hoorn begon te floreren. De ambachtslieden maakten plaats voor de koopmannen. De houttuinen verplaatsten zich en voor de pottenbakkerijen was geen plek meer. Aan de straat verschenen koopmanshuizen, die zowel als woonhuis als pakhuis werden gebruikt. Op Nieuwendam 19 verrees koopmanshuis ‘De Zeevaart’ in 1610; op nummer 20 verrees in 1660 een volledig nieuw pand. Verschillende Hoornse koopmansfamilies trekken in de panden. Tot de families plaatsmaken voor kazen en de panden in 1942 worden gesloopt.

Volgens Schrickx is een opgraving elke keer weer een puzzel, waarbij de historische gegevens aan de juiste plek moeten worden gekoppeld. De opgraving bij de Nieuwendam 19-20 was een puzzel met vele stukjes. Er kwam informatie aan het licht over de oude bewoners en gebruikers, het aantal kaasjes in de pakhuizen en de hoeveelheid schoorstenen van de herberg. Schrickx: “deze unieke opgraving maakt het mogelijk om weer een nieuw stukje geschiedenis toe te voegen aan de stad.”

Auteur: Inge Molenaar, met dank aan Christiaan Schrickx (projectleider Archeologie West-Friesland)

Meer lezen over de archeologische vondsten, die in 2019 in de provincie Noord-Holland gedaan? Alle archeologische ontdekkingen worden jaarlijks verzameld in de Archeologische kroniek van Noord-Holland. In het boek staan foto’s en beschrijvingen van bijzondere opgravingen en de vaak spectaculaire vondsten.

Op de website van Archeologie West-Friesland vind je een kaart met alle uitgevoerde opgravingen en verschenen publicaties. Zo krijg je een beter beeld van het werk van de archeologen in deze regio. 

Publicatiedatum: 16/11/2020