Diep in de geschiedenis…

Vanaf het moment dat Edam stadsrechten kreeg in 1357, duurde het nog tot 1543 eer de vestingwerken klaar waren. Lang heeft Edam zonder gedaan. Toen de stad echter ternauwernood was ontsnapt aan een aanval van het leger van de Gelderse Hertog Karel van Egmont (onder militaire leiding van veldheer Maarten van Rossum, die de Amsterdamse Lastage, het scheepsbouwcentrum uit die tijd, had veroverd in 1512) werd voor Edam het thema ‘stadsverdediging’ actueel.  In latere jaren ontstonden andere problemen, doordat de stenen muren in de drassige grond wegzakten en er ook het nodige wegens diefstal verdween.

Noordelijk

Tot 1560 had Edam nog geen poorten: handel, verkeer en scheepvaart waren gericht op het water, conform de ligging van de stad. In het noorden werd zelfs pas in 1662 een stenen poort gebouwd. Daar  kon je de stad benaderen over niet meer dan een zandpad langs de Ye en over water ging je een zogeheten melk- of kerkpoortje door, een opening in de vesting, zoals te zien op onderstaande tekening uit 1712. De waterpoortjes in het zuiden van de stad werden ’s nachts met een boom in het water van de Ye en het Marken afgesloten.

Oostelijk

U bent nu op de Noordervesting en vervolgt deze in oostelijke richting, totdat u aan het einde van dit rechte fiets/voetpad bent en gaat dan rechtsaf in de richting van de witte Pietersbrug, thans Rijksmonument. Deze ligt over de Voorhaven. Even vóór die brug lag de fraaie Oosterpoort, met ornamenten en beeldhouwwerk,  waarvan het Edams museum thans nog een leeuwtje in de collectie heeft.

Pal over de brug, aan de andere kant van de Voorhaven (hier ter plaatse donkere kant genoemd) stond een geschutstoren uit 1581, de Halsbanttoren, eveneens een fraaie versterking. De daarnaast gelegen Kaaipoort was een muuropening die op de Oosterkade uitkwam.
Dan is er (ook nu nog) de Kettingbrug, over het water van de Nieuwehaven. Daarnaast bevond zich een tweede muuropening, de Keetpoort, stadsuitgang naar de Keetzijde.

Op deze kaart van Bleau zijn deze bouwwerken goed te zien:

Spaanse belegering

Tijdens de 80 jarige oorlog werden op de bastions nabij deze poorten houten, zogeheten blokhuizen geplaatst met schietgaten. En een enorm kanon had het opschrift:
Groote Griet ben ick wel gehieten
Groote koegels kan ick schieten
Ben ick geladen op sijn pas
Dan schiet te Hoorn in het kerckeglas

Zoutketen

Loop vervolgens naar de tweede kettingbrug en blijf even staan, kijkend naar links in de richting van de Keetzijde. Daar bevonden zich de zoutzieders en hun 10 zoutketen. In Edam een belangrijke nijverheid met welvarende ondernemers, die de stad bij gelegenheid van nieuwe kerkramen (na de brand van 1602) gezamenlijke een gebrandschilderd venster schonken. Hier een detail van dit raam, het embleem van één van de zoutketen: ‘T groen wijf’ genaamd.

Lijnbanen

Ga direct na de brug rechtsaf, de Baandervesting op. Na de mooie bomenlaan, hier bij het Marken verraadt zich de bezigheid van toen: Lijnbanen of touwslagerijen. Touwslagers werden ook ‘baanders’genoemd. Leveranciers van de bloeiende scheepsbouw. Maar stoomschepen en toepassing van andere materialen maakten een einde aan de bloeiperiode. Waren er in 1584 nog diverse lijnbanen, in 1851 waren er nog slechts twee. Toch was stoom niet per se de vijand voor de bedrijfstak, getuige onderstaande prent uit 1900: de opening van een Stoomspinnerij en Touwslagerij. Getekend door W.O.J. Nieuwenkamp.

Grote brand met gevolgen

In de vroege uren van 11 juli 1934 was Edam het toneel van een enorme brand, toen de N.V. Vereenigde Touwfabrieken hier aan het Marken in vlammen opgingen. Toen er een hoofdkabel doorbrandde zat Edam ook nog in het donker. De brand veroorzaakte een conflict tussen opperbrandmeester Wark en burgemeester Kolfschoten. De laatste meende niet tijdig genoeg te zijn geïnformeerd, bedreigde de eerste met een revolver en ontsloeg hem ter plekke. Opperbrandmeester sleept de burgemeester voor de rechter. De kwestie werd na enkele weken geschikt.

Aldus bereikt u verder wandelend de plaats van de Zuider- of Gevangenpoort. Deze poort stond op de plaats van het gelijknamig café, compleet met houten schandpaal.

Westelijk

Vervolg uw vestingtocht over de Zuidervesting, en sla voor het busstation rechtsaf, naar de Trambrug.  Op die plaats, aan weerszijden van de Schepenmakersdijk (=verlengde van de Nieuwehaven) voer men de stad uit, naar de Purmer, toen een binnenzee. Op die walkanten hebben twee poorten gestaan, de Purmerpoort en de Monnickendammerpoort.

De Wester-, Middeliër- of Purmerpoort is mede bekend geworden uit het Purmer Zeewijf verhaal.

Langs de Westervesting bereikt u dan weer de Noorderbrug.

Tekst en samenstelling: Robert J. Lammers (Edams Museum)

Geraadpleegde bronnen:

• Vestingwerken van Edam / D. M. Bunskoeke, C. Boschma-Aarnoudse, J. Sparreboom (Historische Reeks Oud Edam 1998)
• Edam 1000 jaar geschiedenis van een Stad / Ben Speet
• Edam, de glazen van de Grote Kerk / Zsusanna van Ruijven-Zeman c.s.

Publicatiedatum: 05/07/2014