In 1648 werd de Vrede van Munster gesloten en werd de Nederlandse republiek van het Spaanse juk bevrijd. Maar de vrede was van korte duur, want de Franse Zonnekoning  liet ook een begerig oog op ons landje vallen. Op 7 april 1672 verklaarde hij de Verenigde Nederlanden de oorlog.

Dankzij de Waterlinie slaagde de republiek er lange tijd in de vijand van het lijf te houden, maar Naarden werd niet door die linie beschermd en moest er op  19 juni 1672 aan geloven. Willem III en zijn Staatse leger maakte eerst wat omtrekkende bewegingen, maar eind augustus 1673 stond de oranjetelg met 25.000 man voor de muren van Naarden, om de vestingstad terug te veroveren.

Rampjaar 1672

Historicus Luc Panhuysen, die een boek wijdde aan het ‘Rampjaar 1672’, probeert daar een beeld van te schetsen. ‘Rond de vesting heerste een onoverzichtelijke drukte. Overal brandden vuurtjes, duizenden gestalten liepen door elkaar heen. Her en der stonden karren en rijdieren; mannen waren bezig met het opzetten van tenten.’

Toen het weer licht werd, in de ochtend van 6 september 1673, konden de soldaten de daken, molens en kerkspitsen boven de grasgroene wallen zien uitsteken. De Nederlandse cavalerieaanvoerder Godard van Reede reed met zijn 1500 ruiters rond de stad. Hij verbaasde zich er over dat de Fransen niet met hun kanonnen schoten op de Nederlandse soldaten, die greppels aan het graven waren.

Maar dat kwam omdat de Franse commandant zijn mannen aan het werk had gezet om op de aarden wal een omheining van aangepunte palen aan te leggen. Godard nam een paar Franse soldaten gevangen en kwam er zo achter dat het Franse garnizoen met een gebrek aan kruit en kogels kampte.  Ze hoopten elk moment door de hertog van Luxembourg, die aan Franse zijde vocht, en die zich op dat moment in Utrecht bevond, ontzet te worden.

Takkenbossen

Snel handelen was dus geboden en daarom werd tot een stormloop besloten. Nadat het geschut een paar stevige bressen in de hoofdwal had geschoten, zwegen de kanonnen van de vijand. Het water van de gracht was echter te diep om doorheen te waden, dus moesten er eerste matten van takkenbossen worden geknoopt om de gracht te dempen.

Op 11 september bliezen de trompetters het signaal voor de aanval. Onmiddellijk werd in Naarden de noodklok geluid. Terwijl Nederlandse soldaten soppend over de takkenbossen de aarden wal naderden, bijgestaan door een regiment Spanjaarden, die Nederland in de strijd met de Franse Zonnekoning steunden, openden zo’n 600 Fransen het vuur.

Overal vielen soldaten in het water. Een Nederlandse kolonel zag zijn twee zonen sneuvelen. De Fransen werden echter met een overmacht geconfronteerd. Ze sprongen in de gracht of werden neergehakt.

Gods gunst afsmeken

De volgende ochtend woonde het Nederlandse leger een openluchtdienst bij, waarbij de predikant Gods gunst afsmeekte. De Fransen zagen de bui al hangen en stelden een wapenstilstand voor, die werd geweigerd. Vervolgens gaven ze zich over. In de ochtend van 13 september 1673 trokken de Nederlanders en hun Spaanse bondgenoten de vestingstad Naarden binnen. De Franse overlevenden, inclusief dertig karren met gewonden en doden, kregen een vrije aftocht.

Het zou overigens nog tot 10 augustus 1678 duren voordat in Nijmegen vrede met de Franse koning  werd gesloten, na een oorlog waarin de Nederlandse republiek door plunderingen, brandstichtingen, honger, verkrachtingen en andere ellende werd geteisterd. Maar het begin was er.

350 jaar later

350 jaar, op een zonnige woensdag in september, bezoeken we de vestingstad. Het Nederlands Vestingmuseum, dat zich er op beroept deel uit te maken van de best bewaarde vesting van Nederland, afficheert zichzelf ook nog eens als het ‘koelste museum’ van het land. Het bevindt zich namelijk in onder de grond gelegen kazematten, waardoor het er lekker koel is als buiten de zon schijnt.

Maar dat niet alleen. Als je in het museum naar het toilet gaat, weerklinkt trompetgeschal. En dan dwalen er ook nog negen geitjes over het terrein, die het gras kort houden. Dat is heel handig, want tegen de steile hellingen is geen ijzeren grasmaaier opgewassen.

Maar daar komen we natuurlijk niet voor. We komen voor de nieuwe tentoonstelling over de bevrijding van Naarden in september 1673. Daar kan conservator Sarah Remmerts de Vries alles over vertellen.

Herdenkingsmaand

“Dit jaar is het 350 jaar geleden dat Naarden in 1673 bevrijd werd door Willem III en zijn leger,” gaat ze van start. “Dat wordt de hele maand september groots gevierd in de vesting Naarden, met een re-enactment op 10 september bij de Utrechtse Poort, met een herdenking op 16 september in de Grote Kerk en met onze tentoonstelling.”

“We vertellen hoe Nederland in 1672 door de Fransen werd veroverd. Dat kon omdat de vesting er verwaarloosd bij lag, dus de Fransen konden zo binnenmarcheren. Maar wij leggen de focus vooral op het jaar daarna, 1673, omdat Naarden in dat jaar werd bevrijd.”

Dat de Fransen niet meteen konden doorstoten naar Amsterdam, had alles te maken met de Waterlinie, die van Muiden tot Gorkum liep en die op tijd was doorgestoken. “Dat is de redding van Noord- en Zuid-Holland geweest, waardoor zowel Amsterdam als Den Haag gespaard zijn gebleven.”

Wederopbouw

De expositie belicht ook de wederopbouw van de Vesting Naarden. “Nadat de Fransen waren vertrokken, gaf Willem III opdracht om de vesting te herbouwen. Naarden lag aan de rand van Holland, wat toen het belangrijkste gewest was. Naarden was dus een belangrijke strategische plek.”

Het verhaal van de tentoonstelling wordt verteld aan de hand van tekeningen die tekenaar Eric J. Coolen voor het museum heeft gemaakt. “Coolen kan heel goed een sfeer neerzetten. Hij tekent prachtige details en door zijn klare lijn zijn de tekeningen heel helder. Hij heeft bijvoorbeeld de nachtelijke bevrijding van Naarden, 11 september 1673, om elf uur ’s avonds, heel sfeervol uitgebeeld.”

Coolen heeft ook historische prenten, waarop je bijvoorbeeld mariniers aan het werk ziet of ziet hoe een kanon wordt afgeschoten, in een modern jasje gestoken. Ook leverde hij de tekeningen voor een animatie, die laat zien hoe de vesting van Naarden is herbouwd.

Godard van Reede

Het verhaal van de bevrijding wordt verteld door Godard van Reede. Deze edelman en officier in het Staatse leger speelt een belangrijke rol in het boek dat Luc Panhuisen aan het ‘rampjaar 1672’ wijdde. Sarah vertelt: “Het gaat niet om fragmenten uit zijn brieven, maar om scripts die ik geschreven heb op basis van zijn brieven. Ik heb geprobeerd om zoveel mogelijk Godards woordgebruik aan te houden, maar het toch in moderne taal te vatten.”

“Vorig jaar zijn we naar Kasteel Amerongen geweest,” zo vervolgt ze, “waar Godard van Reede is opgegroeid. Dezelfde Godard dus die als hoge offcier betrokken was bij de bevrijding van Naarden. Hij heeft daar allerlei brieven over geschreven, dus daarmee hebben we een ooggetuige. Van Reede beschrijft hoe de Staatse troepen in september 1672 een mislukte aanval op Naarden uitvoerden en er uiteindelijk in slaagden om de Franse soldaten uit Naarden te verjagen. In audiofragmenten laten we Godard over de bevrijding vertellen, omgeven door zeventiende eeuwse soundscapes.’

Naast tekeningen zijn er nog een paar objecten te zien, zoals een penning, een helm, een kanonskogel en een schilderij. “Ik denk dat het een aardig samenspel van beeld, licht en geluid is geworden, waardoor je je echt even in de zeventiende eeuw waant.”

De tentoonstelling ‘Naarden ontzet! Holland gered?’ is tot en met 25 februari 2024 te zien in het Nederlands Vestingmuseum in Naarden. Meer info is te vinden op www.vestingmuseum.nl.

Voor dit artikel is gebruik gemaakt van het boek ‘Rampjaar 1672, hoe de Republiek aan de ondergang ontsnapte’, door Luc Panhuysen. Het boek verscheen bij uitgeverij Atlas.

Auteur: Arnoud van Soest

Publicatiedatum: 11/09/2023