Gheen huys en vind-me zonder kruys

Over de oorsprong van dit gezegde is weinig bekend. Wel weten we dat de uitspraak, ‘Elck huysken heeft zyn cruysken’ in de zeventiende eeuw al werd gebruikt. Zo rijmt Johan de Brune de Oude, bekend staatsman en schrijver, in 1636 het volgende:

“(…) Gheen dagh die niet zijn avond heeft, niet goeds, daer niet wat quaeds aen-kleeft. Gheen stoffe, noch zoo dier of slecht, of heeft een recht en averecht. Gheen rooze, die gheen dorens heeft, niet zoets, dat niet zijn gal en heeft. Gheen stad, of land, of heeft nu oorlogh, dan bestand. Gheen noot en vind-me zonder schel’, gheen hemel hier, of heeft zijn hel’. Geen huys en vind-me zonder kruys, gheen schuere zonder rat of muys. De roos hoe schoon, en zoet voor ’t hert, groeyt onder dorens scherp en herd. Naer blijde zijn, volght druck en pijn.”

Op bovenstaande tekening zie je een aantal Noord-Hollandse huisjes met een kruisje. Kun jij de bouwstijlen herkennen? Lees hieronder meer over de grachtenpanden van Amsterdam, de antieke stolpboerderijen en de groene huisjes op de Zaanse Schans.

Aan de Amsterdamse grachten

Amsterdam is beroemd om zijn grachten en grachtenpanden en staat bol van de hals-, trap- en klokgevels. Menigeen heeft zijn hart verpand aan de fraaie gevels, omgeven door groen, die uitkijken op lange grachten. Aanvankelijk werd met de term ‘gevel’ enkel de driehoekige top van een voor het dak geplaatste muur bedoeld. Tegenwoordig geldt de gehele voor- achter- of zijmuur als gevel. Vooral de grote diversiteit aan herenhuizen en voormalige pakhuizen aan de Heren-, Keizers- of Prinsengracht uit de zeventiende eeuw, dragen bij aan het kenmerkende uiterlijk van de hoofdstad.

Piramide van de polder

De typisch Noord-Hollandse stolpboerderij wordt ook wel ‘de piramide van de polder’ genoemd. De boerderij is omstreeks 1550 ontstaan uit de behoefte grotere hoeveelheden graan en hooi op te slaan. De boerderijen kennen een degelijke vierkantsconstructie met relatief lage muren en een groot puntdak. In het midden is een vierkante centrale ruimte voor de opslag van hooi of graan en daaromheen zijn de koestallen en woonvertrekken gebouwd. Het aantal koeien bepaalde veelal de omvang van de stolpboerderij en de wintervoorraad hooi bepaalde de hoogte van het dak. Een stevige, stormvaste piramide. Werken, wonen, stalling en opslag, alles zat onder één dak.

Houten huisjes aan de Zaan

Wie kent ze niet? De houten huisjes uit de Zaanstreek, geschilderd in de typische groene kleur met witte dakranden, raamkozijnen en sierlijk houtsnijwerk. In deze historische regionale bouwstijl voert hout de boventoon. Hout was lichter dan steen en geschikt voor op de slappe veenbodem in de omgeving van de Zaan, bovendien was er veel hout beschikbaar. De huizen werden zwart geteerd of geverfd in één van de vele tinten Zaans groen, ontstaan uit wisselende combinaties van Bremer groen, Fries groen en Spaans groen. Hoe rijker de eigenaar, hoe meer pigment hij zich kon veroorloven en hoe intenser de groene kleur was. Het wit geverfde reliëf op de diverse gevels steekt opvallend af tegen al dat groen. Het pittoreske wijkje in de Kalverpolder op de Zaanse Schans is ook niet voor niks een grote toeristische trekpleister. Dit historische openluchtmuseum biedt een bijzonder overzicht van de karakteristieke Zaanse architectuur.

Auteur: Liza Koppenrade

Bronnen:

• F.A. Stoett, Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden. W.J. Thieme & Cie, Zutphen 1923-1925 (vierde druk).
• Johan de Brune (de Oude), Nieuwe wyn in oude le’erzacken. Hans van der Helle, Middelburg 1636.

Publicatiedatum: 27/01/2016