Hollandsche Schouwburg: theater, deportatieplaats, monument

Van 1892 tot 1940 was de Hollandsche Schouwburg een populair theater in de Plantagebuurt in Amsterdam. Operettes, toneelvoorstellingen en revues werden opgevoerd in het theater, dat onder wisselende namen het uitgaansleven in de Plantagebuurt stimuleerde. In 1941 veranderde de Duitse bezetter de naam van het theater in 'Joodsche Schouwburg'. In de loop van de oorlogsjaren kreeg de Schouwburg een andere functie toegewezen door de Duitse bezetter. Vanaf augustus 1942 moesten joden uit Amsterdam en omstreken zich melden voor deportatie, of werden hier onder dwang naar toe gebracht. Vele duizenden mannen, vrouwen en kinderen wachtten vervolgens in de Hollandsche Schouwburg op hun deportatie naar doorgangskamp Westerbork. Van daaruit werden zij op transport gezet naar concentratie- en venietigingskampen. Sinds de jaren 60 is het gebouw een monument ter nagedachtenis aan de meer dan 104.000 joden die vanuit Nederland werden gedeporteerd. Uitvoeriger informatie over de geschiedenis van de Hollandsche Schouwburg is te vinden op http://www.hollandscheschouwburg.nl

4 min

De Hollandsche Schouwburg aan de Plantage Middenlaan.

Theater

De Hollandsche Schouwburg werd gebouwd in het hart van de negentiende-eeuwse Plantagebuurt. In de eerste twee jaar van haar bestaan heette de Hollandsche Schouwburg de Artis Schouwburg. In deze chique uitgaansbuurt met veel restaurants en cafés was de nieuwe schouwburg het vierde theater, en tevens het grootste en meest luxueuze. Er werden operettes opgevoerd. Mascotte, de openingsvoorstelling, was een reuze succes. Tijdens de openingsfeestelijkheden in 1892 werd nog optimistisch gedicht: “De tempel is voltooid! Wat ook mocht vallen of vergaan, de Artis Schouwburg nooit.” Echter twee jaar later stond, door geduchte concurrentie van onder andere de Frascati Schouwburg (later Rika Hopper Theater) iets verderop in de straat, de inventaris op straat en was de Artis Schouwburg failliet. Daarna ging het gebouw aan de Plantage Middenlaan 24 verder onder de naam Hollandsche Schouwburg. Vanaf deze tijd werden de beroemde kerstpremières van Herman Heijermans er opgevoerd. Vanaf 1917 speelde het gezelschap Hollandsch Toneel in de Schouwburg. In 1938, na moeizame financiële jaren door de concurrentie van het Leidseplein als nieuw populair uitgaanscentrum in Amsterdam en de opkomst van de bioscoop, een nieuw type uitgaansgelegenheid, werd de Schouwburg overgenomen en tijdelijke Plaza Schouwburg genoemd. Er werd in Amerikaanse stijl tweemaal per dag een revuevoorstelling opgevoerd. De Plaza Schouwburg bleek echter niet het grote publiek te trekken, ging failliet en na een aantal maanden werden er weer gewone toneelvoorstellingen in de Hollandsche Schouwburg gegeven. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd onder dwang van de Duitse bezetter het gebouw de Joodsche Schouwburg genoemd. Alleen joodse artiesten mochten er optreden voor een uitsluitend joods publiek. Zelfs in deze benarde omstandigheden waren de voorstellingen van hoog niveau, onder andere door de aanwezigheid van vele gevluchte Duits-joodse artiesten in de stad.

Deportatieplaats

De Hollandsche Schouwburg werd door de bezetter ingericht als deportatieplaats. Met haar ruime, van het daglicht afgesloten zaal vonden de nazi’s de schouwburg aan de rand van de Jodenbuurt een geschikt gebouw voor verblijf van mensen die na aanmelding of razzia’s bijeen waren gebracht op andere plekken in de stad. Sommigen werden er alleen geregisteerd en binnen enkele uren gedeporteerd, maar vele mensen verbleven er dagen of zelfs weken. De Hollandsche Schouwburg was helemaal niet geschikt voor het verblijf van zoveel mensen. Een kinderverzorgster uit de creche, die regelmatig in de Hollandsche Schouwburg kwam, vergeleek de situatie met Napels toen de pest daar heerste. Met altijd de stank van veel te veel op elkaar gepropte doodsbange mensen. Verreweg de meeste mensen zaten in de grote zaal, op de trappen, balkons en in de loges. Sommigen liepen rondjes door het gebouw. Er waren natuurlijk veel te weinig slaapplaatsen en nauwelijks sanitair. Iedereen was onzeker over zijn eigen lot – Westerbork of Vught, en wat daarna? – en dat van zijn familie. Ouders waren wanhopig over hun kinderen, die bij hen waren weggehaald en (zonder dat de ouders dit wisten) in de creche aan de overzijde van de straat waren ondergebracht. Velen probeerden te vluchten of documenten te bemachtigen die voor (tijdelijke) vrijstelling van transport konden zorgen. Het was net de hel, vatte een ooggetuige samen. Tot in november 1943 vertrokken er transporten uit de schouwburg: per tram, bus of te voet, soms wel driemaal per week. Na het laatste transport ging de schouwburg dicht: er waren officieel geen joden meer in Amsterdam.

Gedenkplaats

Vanaf 1962 is de Hollandsche Schouwburg een monument. Daaraan gingen woelige jaren vooraf; de eerste na-oorlogse eigenaren verhuurden het pand eenvoudig als zaal en wilden er al in 1946 opnieuw een openbaar theater van maken. Dat stuitte op verzet. Een comité wist geld bijeen te brengen om het pand te kopen en schonk het aan de stad, op voorwaarde dat er geen ‘vermakelijkheden’ werden georganiseerd en dat er een rouwkapel werd ingericht. Het bepalen van de juiste bestemming vergde nog enige jaren, maar op 4 mei 1962 wijdde toenmalig burgemeester Van Hall de gedenkplaats in. De vorm van het monument en de gedenkteksten zijn sindsdien niet altijd hetzelfde gebleven – zo werd in de eerste jaren nog gerefereerd aan “joodse gevallenen”, later aan “zij die werden weggevoerd”. Ook de vorm van de monumentale ornamenten en ‘chapelle ardente’ is in de loop der jaren veranderd. Sinds de jaren 90 wordt het monument beheerd door het Joods Historisch Museum. Er kwam een serene wand als gedenkplaats, met de familienamen van alle vermoorde slachtoffers. Daarnaast werd een educatieve tentoonstelling over de jodenvervolging ingericht op de eerste etage van het gebouw. Sinds 2010 verbinden speciale Ipods de namenwand met het Digitaal Monument voor de Joodse Gemeenschap – een website waarop de gezichten en levensverhalen die achter al die namen schuilen worden herdacht.