Fort benoorden Purmerend is één van de forten van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1880-1920 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam nooit in zijn geheel werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Voor even heel modern

Het Fort benoorden Purmerend is relatief laat voltooid, omdat andere delen van de Stelling kwetsbaarder waren. De aarden wallen op het fortterrein werden in 1895 voltooid. De fortgebouwen zelf werden pas tussen 1909-1912 gebouwd. Bij oplevering was het fort een voorbeeld van moderne fortenbouw. Door moderniseringen in de manier waarop er oorlog gevoerd werd, kwam hier al gauw een einde aan. Het fort ligt aan de Ringdijk in het zuidoosten van de Beemsterpolder. De Ringdijk, maar ook de Purmerenderweg en Rijperweg vormden kwetsbare plekken in de verdediging. Vanuit het fort moest worden voorkomen dat vijandelijke legers hier gebruik van maakten.

Het fort heeft een bomvrij hoofdgebouw, dat dankzij dikke betonnen muren bescherming bood tegen zware explosieven. Oorspronkelijk stonden aan weerszijden twee hefkoepelgebouwen met kanonnen. De koepels van deze gebouwen konden omhoog en omlaag bewegen wanneer er gevuurd werd. Via overdekte gangen waren de hefkoepelgebouwen met het hoofdgebouw verbonden. Rondom het fort is een brede fortgracht uitgegraven.

Gevangenis voor NSB’ers

Direct na de bevrijding van Nederland in mei 1945 werden op het fort mensen gevangen gehouden. Voornamelijk NSB’ers en andere landgenoten die tijdens de Tweede Wereldoorlog vrijwillig met de Duitse bezetter hadden samengewerkt. In 1945 zaten zo’n 300 mannen op het fort gevangen – vrouwen werden ondergebracht in het Fort bij Edam. De gevangenen leefden in slechte omstandigheden. Zij werden vernederd, mishandeld en leden honger. Veel ex-gevangenen lieten na hun vrijlating weinig los over hun interneringstijd , vaak uit schaamte. Daarna werd het fort tientallen jaren gebruikt als munitieopslag.

Wijn in plaats van munitie

In 1982 werd het fortterrein gekocht door de wijnhandel Bart. Deze firma was al in de regio actief en gebruikte ook het Fort bij Spijkerboor vanaf midden jaren 1970 voor de opslag van wijnen. Dankzij de dikke betonnen muren hebben de stellingforten een constante temperatuur van tussen de 11 en 15 graden, ideaal om wijn in te bewaren. Ook de hoge luchtvochtigheid in de forten is hier gunstig voor. Verschillende stellingforten, waaronder ook het Fort Waver-Amstel en Fort aan de Liebrug, zijn om die reden als wijnopslag gebruikt. De firma Bart is nog altijd in het Fort benoorden Purmerend gevestigd.

Nieuwe doelgroepen

Een voordeel van oude forten die een nieuwe bestemming krijgen, is dat zij nieuwe doelgroepen in aanraking brengen met de Stelling van Amsterdam. De aandacht voor dit bijzondere werelderfgoed blijft zo niet alleen beperkt tot cultuurhistorici, monumentenzorg en fortenliefhebbers. Wel is er veel veranderd op het gebied van wet- en regelgeving. Begin jaren 1980 had de Stelling nog geen monumentale status en konden eigenaren vrij hun gang gaan bij het herinrichten van forten. Toen de forten tussen 1992-1995 werden aangewezen als provinciaal- en rijksmonument, kwam daar een einde aan. Doordat de forten beter beschermd werden, mocht er niet meer zomaar iets veranderd worden.

Inmiddels is het beleid gericht op ‘behoud door ontwikkeling’. Doordat de stellingforten opnieuw in gebruik genomen worden, behouden zij hun betekenis voor de samenleving. Bij het Fort benoorden Purmerend is het goed gelukt om het gebouw een nieuwe bestemming te geven. Dankzij de vele wijnproeverijen is er op het fort vaker met wijnkurken geknald dan met kogels.

Verborgen aanbouw

Om meer opslagruimte en mogelijkheden voor laden en lossen te krijgen is het fort in 1996 ingrijpend verbouwd, hoewel dit aan de buitenkant niet direct zichtbaar is. De aarden wal aan de achterzijde en de zandlaag waarmee het fort aan de bovenkant was bedekt, beschermden het gebouw oorspronkelijk tegen de inslag van granaten. De aarden wal werd aan de achterkant afgegraven om plaats te maken voor nieuwe opslagloodsen en een laad- en losdok. Daarna is het oorspronkelijke zand bovenop de nieuwbouw teruggeplaatst. Zo heeft het fort zijn deklaag van gras behouden, die zo typerend is voor alle forten van de Stelling. Bij de overgang tussen het oude fort en de nieuwe opslagruimte is de dikte van de originele betonnen muren goed te zien. Zo wordt in één oogopslag duidelijk wat een enorm massief bouwwerk zo’n fort eigenlijk is.

Tekst: Jephta Dullaart (2012). In 2024 herzien door de redactie van Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over het Fort benoorden Purmerend is te vinden op de volgende websites:

• Wijnimport Bart
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 29/03/2024