Oprichting en aanleg

In 1883 werden door de Imperial Continental Gas Association twee gasfabrieken gebouwd: één aan de Haarlemmertrekvaart in Amsterdam West en één aan de Linnaeusstraat ten oosten van de stad, oftewel de Wester- en Oostergasfabriek. Beide fabrieken stonden aan de rand van de stad en tussen verschillende uitvalswegen. Via het water, de weg of per trein kon steenkool worden aangevoerd, wat werd gebruikt voor de winning van het gas. Het gas werd voornamelijk gebruikt voor de stadsverlichting. Echter door de overgang op elektriciteit en door de gaswinning in IJmuiden en Slochteren werd in 1967 de gasproductie in de Westergasfabriek gestopt. De productie in de kleinere Oostergasfabriek was al in de jaren twintig gestaakt.

Het proces

Het gas werd gewonnen uit de verhitting van steenkool. De kolen werden verwarmd tot 1200 graden, waarbij deze nog niet verbranden maar veranderen in cokes. Hierbij komt er een ruw gas vrij, waar onder andere teer, ammoniak, cyaan en zwavelverbindingen in zitten. Het ruwe gas werd met pompen naar de condensatoren gebracht, waar de teer en het water condenseerden. In scrubbers werd vervolgens het ammoniakgehalte verminderd en in het zuiveringsgebouw bleven de zwavelwaterstof en cyaanverbindingen achter. Het nu gezuiverde gas ging vervolgens naar de gashouder, een groot cilindervormig gebouw, waar de druk werd aangepast zodat het door het buizennet naar de stad kon.

Bouwkundig erfgoed

Het ontwerp voor zowel de Ooster- als de Westergasfabriek werd gemaakt door architect Isaac Gosschalk (1838-1907) in de schilderachtige Neorenaissance stijl. De gebouwen met monumentenstatus zijn niet alleen bijzonder door hun vroegere functie en het architecturaal ontwerp; ook de gebruikte constructies hebben een aandeel in de waarde. In onder andere het ketelhuis en het grote zuiveringshuis in West zijn bijvoorbeeld Polonceau spanten toegepast. Deze ijzeren spanten zorgden ervoor dat bij een ontploffing – een reëel risico – het niet-dragende dak kon bezwijken zonder dat de draagconstructie beschadigde: het zogeheten plofdak.

Nieuwe energie

Op het terrein van de Westergasfabriek staan nog verschillende gebouwen uit de tijd dat de fabriek in werking was. Wel moet daar een heel ander beeld bij worden gevormd dan het huidige terrein doet vermoeden. Omgeven door het Westerpark associëren we het nu met groen, natuur, rust en recreatie, maar het was een gebied voor industrie met schoorstenen, veel rook, steenkolenopslag en explosiegevaar. Toch is het in de jaren negentig gelukt om het terrein na de nodige bodemsaneringen een nieuwe bestemming te geven. De diversiteit van initiatieven en nieuwe functies in combinatie met het ontwerp van Amerikaanse landschapsarchitecte Kathryn Gustafso van het omliggende Westerpark is een succes gebleken.

Auteur: Saskia Groeneboer

Bronnen

– Project Westergasfabriek
– Westergasfabriek – Geschiedenis
– Ons Amsterdam – Architect Isaac Gosschalk

Publicatiedatum: 06/05/2015