3 min

Nederlandse versie Crystal Palace

Het Paleis voor Volksvlijt stond aan het Frederiksplein waar nu De Nederlandsche Bank staat. Het was een imposant bouwwerk, geïnspireerd op het Crystal Palace (1855) in Londen. Het ontwerp van het tentoonstellingsgebouw was van Cornelis Outshoorn (1810-1875) in opdracht van stadsweldoener Samuel Sarphati (1813-1866). Het Paleis voor Volksvlijt maakte deel uit van een omvangrijk uitbreidingsplan voor de stad. Daarin werd ook de Amsteloever en het gebied van de huidige wijk De Pijp opgenomen. In 1855 stemde de Amsterdamse gemeenteraad met het plan in. Het gebouw werd geheel opgetrokken uit staal en glas. Op 16 augustus 1864 werd het Paleis voor Volksvlijt feestelijk geopend.

Frederiksplein 56, het Paleis voor Volksvlijt. Beeld: Stadsarchief Amsterdam

Vermaakscentrum

Wekelijks werden er door het Paleisorkest concerten opgevoerd en ook waren er allerlei bijeenkomsten. Het aanvankelijke idee om van het Paleis een tentoonstellingsgebouw te maken bleek echter niet haalbaar. Men kwam tot de conclusie dat tentoonstellingen in het Paleis voor Volksvlijt niet genoeg winst op zouden leveren. Er moest iets bedacht worden om de investeringen terug te winnen. Daarom werd het Paleis meer een soort vermaakscentrum. Er werd een galerij aangebouwd waar luxe winkels in kwamen. Later werden er ook opera’s opgevoerd door de Nederlandsche Opera-Vereeniging. Maar de successen bleven uit, de opera-vereniging ging in 1895 failliet. Ook het Paleisorkest werd wegbezuinigd. Het Paleis voor Volksvlijt verloor de rol als culturele publiekstrekker.

Bijeenkomst van de Federatie afdeling Socialistische Democratische Arbeiderspartij over het Algemeen vrouwen, 8 maart 1914. Beeld: Stadsarchief Amsterdam

De brand

Het Paleis voor Volksvlijt wordt in de nacht van 17 op 18 april 1929 door brand verwoest. De galerij blijft deels gespaard, maar het hoofdgebouw wordt nooit meer herbouwd. Het nieuws verspreidt zich even snel als het vuur en heel Amsterdam treurt. Binnen enkele uren weet zelfs men tot in Indië dat van het Paleis alleen wat geveldelen en boogconstructies resten. Er werd aangenomen dat het gebouw van glas en gietijzer niet zo brandgevaarlijk was. Er hadden namelijk al twee keer brandjes gewoed die snel onder controle waren. Hoe kon dit gebeuren?

Rokende resten na brand van het Paleis voor Volksvlijt. Achtergrond links Sarphatistraat. Beeld: Stadsarchief Amsterdam

Verklaring

Op verzoek van de NOS ging men in 2016 bij het Stadsarchief Amsterdam nog eens na hoe het Paleis voor Volksvlijt zo snel had kunnen afbranden. Archivaris David Mulder vond in een map met bouwtekeningen en blauwdrukken een onbekende opname van het plafond van het restaurant. Op de foto is het plafond van bovenaf te zien: een vlakte van houten planken. Tussen de koepel en het plafond moet een enorme lege ruimte zijn geweest. Volgens de overlevering was de brand in de keuken begonnen.  Deze foto verklaart hoe het vuur zo snel om zich heen had kunnen grijpen: de loze ruimte was een ideaal trekgat voor de vlammen.

Het brandende Paleis voor Volksvlijt. Beeld: Stadsarchief Amsterdam

Extreme daad van vandalisme

In de galerij bevinden zich woningen en winkels, en een zaaltje dat na de oorlog verhuurd wordt. Er is dan ook een circus in de galerij gevestigd. Boven de galerij zijn woningen, waar onder andere Gerard Reve in de jaren vijftig woont. In 1960 wordt de galerij afgebroken om plaats te maken voor het gebouw van De Nederlandsche Bank. Velen waren het niet met de sloop eens. Schrijver Rudy Kousbroek in het boekje ‘Het Paleis in de verbeelding’ de meest extreme daad van vandalisme in Amsterdam na de oorlog. Bekende Amsterdammers, onder wie kunstenaar Wim T. Schippers (1942) maken zich middels een stichting nog steeds hard voor de herbouw van het Paleis voor Volksvlijt.

Kop van beeld afkomstig van het Paleis voor Volksvlijt. Beeld: collectie Amsterdam Museum.

Deze kop van een beeld werd als een van de weinige herkenbare restanten teruggevonden in de as en bevindt zich nu in de collectie van het Amsterdam Museum.

Bron: NOS,  ‘Nieuwe verklaring voor brand die Paleis voor Volksvlijt in de as legde’, 29-07-2016

Publicatiedatum: 16/03/2011