2 min

De gigantische koepelgevangenis is een van de meest imposante gebouwen van Haarlem. Een rond bolwerk, met in de buitenmuur vier verdiepingen met cellen, rond een enorme overdekte binnenplaats. Het dak, dat enigszins doet denken aan het Pantheon in Rome, heeft een diameter van maar liefst vijftig meter. Binnen overvalt de bezoeker een gevoel van nietigheid, en dat is niet voor niets: het monumentale gebouw was jarenlang in gebruik als gevangenis.

De koepelgevangenis werd in 1903 in gebruik genomen. Hij is gebouwd volgens het principe van het panopticon, waarbij de opzichters vanuit het midden alle cellen van de gevangenis goed in de gaten konden houden. Een manier van disciplinering en controle over het individu, maar ook gewoon een hele praktische oplossing. Het was een van de eerste gevangenissen waarbij gedetineerden alleen in een cel zaten, in plaats van met een grote groep in één ruimte. De koepelgevangenis nam het begrip ‘eenzame opsluiting’ erg serieus: zelfs het luchten en kerkbezoek gebeurde alleen. Dit om ‘morele besmetting’ te voorkomen.

De koepelgevangenis in Haarlem direct na oplevering, 1901. Collectie Kennemerland, Noord-Hollands Archief.

Van gesloten naar open

Het is een uitdaging om van een gesloten bolwerk als dit een open en toegankelijke plek te maken. Voor deze uitdaging staat Stichting Panopticon, initiatiefnemer van het plan Open de Koepel. Met verschillende partners werken zij aan het creëren van ‘een duurzame broedplaats voor studeren, ondernemen en ontmoeten.’ Een publieke ruimte waar academisch onderwijs, kunst, film, bedrijven en horeca samenkomen.

Begin 2019 werd gestart met de restauratie. Binnen de bestaande ringmuur worden nieuwe vloeren ingepast. Daarnaast worden er onderwijszalen, studievloeren en werkruimten gecreëerd, die nodig zijn voor functioneel gebruik van het gebouw. Maar het zicht op de koepel blijft vrij en via een centrale vide zal zelfs tot in de kelder daglicht te zien zijn. Dat is mooi, want in de kelder komen niet alleen zalen voor grotere bijeenkomsten, maar ook de centrale techniekruimte en een duurzame energie installatie.

Interieur van de Haarlemse koepelgevangenis vóór ingebruikname, 1902. Collectie Kennemerland, Noord-Hollands Archief.

Multifunctioneel decor

Het monumentale karakter van het gebouw wordt dus behouden, maar de voormalige gevangenis krijgt wel een nieuwe bestemming. Centrale huurders worden het Stedelijk Gymnasium Haarlem, een van de oudste scholen van Nederland, en het University College Haarlem, dat een verbinding legt tussen cultuur en ondernemerschap. Als alles volgens plan verloopt, zal het onderwijs in september 2020 starten.

Maar de koepel biedt straks ook ruimte aan kunstenaars, discussieavonden, een restaurant en een bioscoop – om maar enkele bestemmingen te noemen. Het is de bedoeling dat het imposante decor van de koepel Haarlemmers uitnodigt om binnen te komen en elkaar te ontmoeten. Bezoekers komen voor de setting en blijven voor de vele faciliteiten – of andersom natuurlijk. Tot ziens in de koepel?

Wenteltrap en cellen in de centrale hal van de Koepelgevangenis, ca. 1960. Collectie Fotoburo de Boer, Noord-Hollands Archief.

Kijk voor meer informatie over de voortgang van het project op Open de Koepel.

Tekst: Sarah Remmerts de Vries

Publicatiedatum: 19/06/2019