Maar liefst 487 leden (92% van het totale aantal stemmen) stemden vóór het voorstel. Veel nationale comités reageerden enthousiast, maar ook wel enigszins opgelucht op de aanpassing. “Deze nieuwe definitie sluit aan bij enkele grote veranderingen in de rol van musea, waarbij het belang van inclusiviteit, participatie van de gemeenschap en duurzaamheid wordt erkend”, aldus ICOM-voorzitter Alberto Garlandini in een reactie.

European Heritage Youth Ambassador Uula Neitola was aanwezig tijdens de vergadering en vond dat de definitie inclusief is, gericht op gemeenschappen en diversiteit, en afgestemd op de Agenda 2030. Als bestuurslid van het Finse nationale comité heeft hij het 18 maanden durende proces van dichtbij meegemaakt: “Persoonlijk vond ik het raadplegingsproces fascinerend. Het opstellen van een definitie die de belangen en waarden van alle musea wereldwijd omvat, is een enorme opgave.”

De vergadering zelf verliep echter iets anders dan hij had verwacht. “Ik was mentaal voorbereid op een kritischere discussie vanuit de zaal”, vertelt Neitola aan EHT. “Maar het lijkt erop dat we wederzijds begrip hebben gevormd na een lang, uitgebreid en inclusief wereldwijd overlegproces. Daar ben ik blij mee.”

Afgelopen vergadering in Kyoto lieten de ICOM-leden – bestaande uit experts en toonaangevende musea – duidelijk merken dat ze niet blij waren met het voorstel: meer dan 70% stemde om de beslissing over een nieuwe museumdefinitie uit te stellen tot de volgende algemene vergadering. Hoewel Suay Aksoy, destijds voorzitter van ICOM, het uitstel “een van de meest democratische processen in de geschiedenis van ICOM” noemde, borrelde achter de schermen veel onrust. Waarom werd het voorstel in 2019 verworpen? En wat mogen we verwachten van de nieuwe definitie, die na een lange consultatie van 18 maanden een oplossing moet bieden?

Definitie of missie?

De oorspronkelijke definitie van ‘museum’ is sinds de oprichting van ICOM in 1946 grotendeels ongewijzigd gebleven. Hoewel de definitie in juridische zin niet bindend is, heeft zij wel gezag en speelt zij in veel landen een indirecte rol bij de wetgeving en de toekenning van subsidies, zo ook in Nederland. “Het spreekt echter niet de taal van de 21e eeuw”, legde Jette Sondahl uit toen ze in 2017 voorzitter werd van het ICOM Museum Definition, Prospects and Potentials committee (MDPP).

Een van de belangrijkste veranderingen van de in 2019 voorgestelde definitie waren de toevoegingen van bepaalde waarden: dat musea ‘democratische, inclusieve en polyfone ruimtes zijn’ bijvoorbeeld. In plaats van het museum als een maatschappij dienend instituut te zien – dat conserveert, onderzoekt en tentoonstelt – formuleerde het voorstel uit 2019 dat musea ernaar moeten streven “bij te dragen aan menselijke waardigheid en sociale rechtvaardigheid, wereldwijde gelijkheid en planetair welzijn.”

De tekst vormde een belangrijke stap om een politiek standpunt in te nemen, maar ook om musea in autoritaire landen te beschermen, betoogden voorstanders als Léontine Meijer-van Mensch van ICOM Nederland. “We hadden deze stap nu moeten zetten, musea moeten in de huidige tijd politiek stelling durven nemen”, legde ze in 2019 uit aan NRC.

Huidige definitie

Een museum is een permanente instelling, niet gericht op het behalen van winst, toegankelijk voor publiek, die ten dienste staat van de samenleving en haar ontwikkeling. Een museum verwerft, behoudt, onderzoekt, presenteert, documenteert en geeft bekendheid aan de materiële en immateriële getuigenissen van de mens en zijn omgeving, voor doeleinden van studie, educatie en genoegen.

Afgekeurd voorstel uit 2019 

Musea zijn democratiserende, inclusieve en veelstemmige ruimtes voor kritische dialoog over onderwerpen uit het verleden en de toekomst. Ze erkennen en behandelen hedendaagse conflicten en uitdagingen, en bewaren artefacten en herinneringen voor de maatschappij. Ook bewaren ze verschillende herinneringen voor toekomstige generaties en garanderen gelijke toegang tot erfgoed voor alle mensen.

Musea hebben geen winstoogmerk. Ze zijn transparant en bereid tot samenwerking, en werken in actieve partnerschappen met en voor verschillende gemeenschappen, om te verzamelen, te bewaren, te onderzoeken, te interpreteren, te vertonen, en het begrip van de wereld te verbeteren, met als doel bij te dragen aan menselijke waardigheid en sociale rechtvaardigheid, mondiale gelijkheid en wereldwijd welzijn.

“Dit is geen definitie, maar een missie”, reageerde ICOM Frankrijk voorzitter Juliette Raoul-Duval op de politieke boodschap van het voorstel in 2019. “In de voorgestelde tekst staan bovendien een hoop woorden die we moeilijk te begrijpen vinden: natuurlijk zijn we ‘meerstemmig’ en ‘inclusief’, maar wat betekent dat?” De Franse professor François Mairesse, een voormalig lid van het MDPP, karakteriseerde de tekst zelfs als ‘een verklaring van modieuze waarden in The Art Newspaper: “Er wordt geen rekening gehouden met de buitengewone verscheidenheid van musea. Het zou rampzalig zijn om slechts één type museum als norm te stellen.”

Na een rumoerige vergadering kreeg een motie om het besluit uit te stellen een meerderheid van stemmen. Kritiek op de ‘ondemocratische’ totstandkoming van de concept definitie werd serieus genomen door een uitgebreide raadpleging van vier rondes op te zetten, die uiteindelijk achttien maanden in beslag nam. Het voorstel voor 2019 werd uiteindelijk volledig van tafel geveegd. Dus hoe ziet het nieuwe voorstel er dan uit?

Voorzichtig optimisme

De vertegenwoordigers in Praag van ICOM Nederland, waaronder Amanda Vollenweider (hoofd educatie en presentatie bij het Van Gogh Museum), tonen voorzichtig optimisme met betrekking tot de stemming: “Wij zijn behoorlijk enthousiast over de tekst die nu voor ligt”, vertelde Vollenweider vorige week aan NRC. “Wij gaan vóór stemmen.” Ze verwacht dat de nieuwe tekst (voorstel B in kader) en uitgebreide inspraakprocedure, de ‘ideologische angel’ uit het voorstel hebben gehaald. “Wat ik goed vind aan de nieuwe tekst”, aldus Vollenweider, “is dat de kerntaken van musea benoemd blijven, het ‘verzamelen, conserveren, onderzoek doen’, maar dat er ook ruimte is voor de veranderende praktijk van musea.”

Of andere landen en leden het nieuwe voorstel zullen waarderen, is volgens Vollenweider moeilijk te voorspellen: “Maar het proces is zo open geweest, en iedereen heeft zoveel kansen gehad om zich ermee te bemoeien, dat ik vermoed dat er wel een meerderheid vóór zal zijn.”

Ondanks dat de nieuwe definitie uiteindelijk is aangenomen, is het hele proces nog lang niet ten einde. “Dan gaan we de tekst naar het Nederlands vertalen, dan krijg je opnieuw gevoeligheid bij ieder woord”, voorspelt Vollenweider. “We proberen zoveel mogelijk musea erbij te betrekken, want van het internationale proces hebben we geleerd dat openheid werkt.”

Voorstel A (verworpen)

Een museum is een permanente instelling zonder winstoogmerk, die toegankelijk is voor het publiek en ten dienste staat van de samenleving. Het onderzoekt, verzamelt, conserveert, interpreteert en exposeert materieel en immaterieel cultureel en natuurlijk erfgoed op een professionele, ethische en duurzame manier voor educatie, reflectie en plezier. Het opereert en communiceert op inclusieve, diverse en participerende wijze met gemeenschappen en het publiek.

Voorstel B (gekozen voor stemming op ICOM Praag 2022)

Een museum is een permanente instelling zonder winstoogmerk ten dienste van de samenleving die materieel en immaterieel erfgoed onderzoekt, verzamelt, conserveert, interpreteert en tentoonstelt. Musea staan open voor het publiek, zijn toegankelijk en inclusief, en bevorderen diversiteit en duurzaamheid. Ze opereren en communiceren ethisch, professioneel en met de participatie van gemeenschappen, en bieden gevarieerde ervaringen voor educatie, plezier, reflectie en het delen van kennis.

Niettemin, het was geen uitgemaakte zaak dat ICOM woensdag over een nieuwe definitie zou beschikken. De Britse Museum Association merkte al op dat de het aantal stemmen in de ICOM-adviesraad tussen voorstel A en B erg klein was, wat betekent dat de kwestie nog steeds controverse oproept. Binnen de adviesraad werd bezorgdheid geuit over de uitsluiting van ‘natuurlijk erfgoed’ in voorstel B en over de omschrijving van musea als ‘permanent’ en ‘zonder winstoogmerk’ in beide voorstellen.

Ondertussen wilde de American Alliance of Museums meer duidelijkheid over het gebruik van het woord ‘professioneel’ en de manier waarop ‘zonder winstoogmerk’ in het Spaans wordt vertaald. Uiteindelijk bleken deze bezwaren geen spelbrekers. Maar liefst 487 leden (92% van het totale aantal stemmen) stemden vóór het voorstel.

Bron: De Erfgoedstem

Publicatiedatum: 26/08/2022