4 min

Symbool van welvaart of milieuproblematiek?

De fabrieksschoorstenen waren gedurende twee eeuwen hét symbool van nijverheid en economische welvaart. Hun opkomst hangt samen met de opkomst van de stoommachines vanaf het einde van de 18de eeuw. Nadien werden ze steeds hoger opgetrokken, ook om de rookgassen van tal van industriële processen te verspreiden zodat mensen op de grond er geen last van zouden hebben. In de jaren 1990 hadden de meeste van hen het einde van hun levenscyclus bereikt. Het beeld van rokende schoorstenen werd symbool voor de milieuproblematiek. Fabrieksschoorstenen vallen op en zijn merktekens binnen stad en op het platteland.

Een schoorsteen van de voormalige Henninger-brouwerij in Frankfurt am Main wordt opgeblazen, 2 december 2006. Foto: Heptagon, via Wikimedia (CC BY-SA 4.0).

Terwijl de ene schoorsteen na de andere tegen de grond ging, ontstonden vanaf het van einde vorige eeuw in veel landen discussies over het lot of de toekomst van industriële schoorstenen, als monumenten, als symbolen van een industrieel verleden. Op 9 december 1997 werd in Nederland de Stichting Fabrieksschoorstenen opgericht met als doel “de bestudering en instandhouding van fabrieksschoorstenen die tot het industrieel erfgoed kunnen gerekend worden”. Deze vereniging, die binnenkort haar 25e verjaardag viert, komt regelmatig tussen voor behoud en restauratie van schoorstenen in Nederlandse gemeenten, legde een uitgebreide documentatieverzameling en een database aan, en publiceerde een boek met 462 pagina’s en ruim 800 afbeeldingen. over fabrieksschoorsteenbouw in Nederland. (1775-2017).

In 2004, toen Rijsel (Lille) de ‘Culturele Hoofdstad van Europa’ was, organiseerde de twee jaar eerder was opgerichte vereniging ‘le Non-Lieu’ een reeks evenementen waarbij het erfgoed van de fabrieksschoorstenen in Roubaix, ‘La Ville aux 1000 Cheminées’ (de stad van 1000 schoorstenen) onder de aandacht werd gebracht. Drie jaar later, op 1 mei 2007, werd de slogan ‘Belforten van de Arbeid’ gelanceerd, in een regio waar in de middeleeuwen de belforttorens de van ver zichtbare symbolen van de steden waren. De schoorstenen werden in Noord-Frankrijk sedertdien verheven tot symbolen van de arbeid en voor de arbeiders. Jaarlijks vinden er dan tot vandaag allerhande ludieke en artistieke activiteiten rond schoorstenen plaats. De acties hadden ook tot effect dat schoorstenen bewaard en gerestaureerd worden.

In 2007 werd de Asociación en Defensa de las Chimeneas y el Patrimonio Industrial de Málaga opgericht, met als huidig resultaat dat al de hoge schoorstenen van deze stad bewaard blijven.

Dit zijn maar enkele voorbeelden van organisaties die zich in Europa inzetten voor het behoud en de interpretatie van fabrieksschoorstenen. Intussen werd in meer en meer steden de sloop van fabrieksschoorstenen tegengehouden en werden her en der fabrieksschoorstenen als monument beschermd. In 1992 werd in België de tijdens de eerste wereldoorlog tot uitkijkpost voor de geallieerde legers verbouwde schoorsteen van de platgebombardeerde steenbakkerij van Ramskapelle aan het IJzerfront als monument beschermd. In 1995 werd ook de hoge betonnen Monnoyerschoorsteen van de voormalige steenkoolmijn van Zolder beschermd.

Via De Erfgoedstem.

Elke dag verdwijnen er fabrieksschoorstenen

Dit zijn maar enkele voorbeelden van de wijze waarop de belangstelling en aandacht voor fabrieksschoorstenen sedert een kwart eeuw toenam. Schoorstenen zijn nu ‘erfgoed’ geworden. Maar toch verdwijnen nog elke dag fabrieksschoorstenen. Men denkt dat er vandaag minder dan 5% overblijven. Als er niets gebeurt, zal een belangrijk industrieel monument, dat zo nauw verbonden is met en symbool staat voor onze industriële ontwikkeling, volledig van de horizon verdwijnen. Zo zouden we een essentieel onderdeel van ons industrieel erfgoed verliezen.

Om die reden – maar ook omdat er nog regelmatig fabrieksschoorstenen verdwijnen, wil EFAITH, de Europese Federatie van Verenigingen voor Industrieel en Technisch Erfgoed de fabrieksschoorstenen in 2023 in alle Europese landen volop in de aandacht plaatsen. 2023 wordt voor het industrieel erfgoed het Europees Jaar van de Fabrieksschoorstenen.

Steenkoolmijn van Zolder: ophaalmachine- en compressorengebouw met Monnoyerschoorsteen. Foto: Eebie, via Wikimedia.

Hoe ?

1) Wij hopen om – met de hulp van verenigingen en vrijwilligers in heel Europa – een overzicht samen te stellen van de nog bestaande fabrieksschoorstenen en de toestand waarin ze zich bevinden. Daarvoor werd een vragenlijst opgesteld. Die kan in verschillende talen gedownload worden van de webpagina https://www.industrialheritage.eu/factory-chimneys. De gegevens zullen later op een website ontsloten worden.
2) Wij vragen iedereen om in de loop van het jaar creatieve, artistieke of populaire activiteiten te organiseren aan de voet of in het zicht van een fabrieksschoorsteen, om hem op deze wijze in de aandacht te plaatsen. Maak daarvan een kort filmpje en plaats dat op Youtube of Vimeo, verwittig het coördunatiesecretariaat. De nadruk wordt gelegd op initiatieven en activiteiten in de loop van mei, maar ook in alle andere maanden kunnen activiteiten georganiseerd worden om schoorstenen in de aandacht te plaatsen.
3) Wij willen ook een Europees netwerk tot stand brengen van partners die bereid zijn duurzaam te investeren in de (her)waardering van fabrieksschoorstenen, zowel lokaal als op Europees niveau, en die bereid zijn kennis en ervaringen over behoud en restauratie te delen.

Indien belangstelling, neem dan contact met EFAITH (European Federation of Associations of Industrial and Technical Heritage) in Kortrijk (België) via hun website of info@industrialheritage.eu.

Bron: De Erfgoedstem

Publicatiedatum: 01/01/2023