Om de schoolstrijd te begrijpen is de onderwijswet van 1806 belangrijk. Deze wet omvatte vier belangrijke punten. Ten eerste: het onderwijs was openbaar en richtte zich op de opvoeding: “dat onder het aanleeren van gepaste en nuttige kundigheden, de verstandelijke vermogens der kinderen ontwikkeld en zij zelven opgeleid worden tot alle maatschappelijke en christelijke deugden”. Ten tweede: orthodox christelijk of katholiek onderwijs was onmogelijk. Het oprichten van scholen met een duidelijke christelijke visie of katholieke visie op onderwijs was niet toegestaan. Ten derde: de financiering van onderwijs moest vooral komen uit het door de ouders betaalde schoolgeld. De overheid droeg in geringe mate bij aan de financiering van het onderwijs. En als vierde belangrijk punt: leerplicht bestond nog niet. De ouders werden slechts aangemoedigd om hun kinderen naar school te sturen. Daardoor bleef het analfabetisme hoog.

In de grondwet van 1848 werd de vrijheid van onderwijs opgenomen. Ieder kreeg de vrijheid een eigen school op te richten. Niet elke school werd echter in gelijke mate door de overheid gefinancierd. Hierover ging de schoolstrijd in de tweede helft van de 19de eeuw. Het ging ook om vragen als: Was met de vrijheid van onderwijs het algemeen christelijk karakter nog gegarandeerd. Of waren ouders die een gematigde christelijke opvoeding voor hun kinderen wilden, genoodzaakt om hun kinderen naar een orthodox christelijke school te sturen.

In 1857 kwam er een nieuwe onderwijswet die een einde probeerde te maken aan de schoolstrijd tussen de voorstanders van openbaar en bijzonder onderwijs als gevolg van de onderwijswet van 1806. In de wet van 1857 werd geregeld dat uitsluitend het openbaar onderwijs door de overheid gefinancierd werd. De openbare scholen moesten toegankelijk zijn voor kinderen van elke godsdienstige richting en het onderwijs moest neutraal te zijn.

Openbare en bijzondere scholen

De schoolstrijd duurde ruim een eeuw waarbij uiteindelijk een onderscheid werd gemaakt tussen openbare en bijzondere scholen. De openbare scholen vielen onder de verantwoordelijkheid van de gemeente en het rijk. De christelijke en katholieke scholen vielen onder verantwoordelijkheid van schoolbesturen bestaand uit ouders.

Er mochten dus wel christelijke scholen gesticht worden, maar ze hoefden niet op subsidie van de staat te rekenen. Vanwege deze wet werden er minder christelijke scholen opgericht. De bijzondere scholen (christelijke en katholieke scholen) vielen onder de schoolbesturen die bestonden uit ouders. Als er scholen werden opgericht was de inrichting pover omdat de financiën ontoereikend waren. Alles moest daarom zuinig.

Keuring van schoollokalen

In 1878 kwam er een wet die nog veel zwaardere eisen stelden aan het christelijk onderwijs. De schoollokalen moesten aan bepaalde eisen voldoen, anders werden ze afgekeurd. Er werden eisen gesteld aan de leerkrachten en de leermiddelen. De klassengrootte werd verlaagd van 70 naar 40 leerlingen. Dit zou betekenen: meer onderwijzers en in het algemeen meer kosten voor de bijzondere scholen. Hier tegen werd een door velen ondertekend verzoekschrift ingediend bij koning Willem III. De koning verwierp het verzoekschrift op advies van zijn minister en tekende de wet. De initiatiefnemers van het verzoekschrift gaven echter niet op en organiseerden geldinzamelingen om nieuwe scholen te stichten.

In 1889 werd de wet van 1878 bijgesteld door de zgn. nieuwe schoolwet van Mackay, vernoemd naar de minister van binnenlandse zaken waaronder onderwijs viel. Door deze wet kregen de bijzondere scholen dezelfde overheidssubsidie als het openbaar onderwijs voor de salarissen voor de onderwijzers. De bijzondere scholen moesten desondanks het geld voor leermiddelen en gebouwen zelf betalen. Tenslotte waren de ouders vrij om scholen naar op eigen wijze in te richten. De financiële gelijkstelling van de bijzondere met openbare scholen kwam in 1917 tot stand. Deze gelijkstelling werd in de wet op het lager onderwijs van 1920 vastgelegd

In Haarlemmermeer was in het begin de schoolstrijd nog niet aan de orde. De eerste burgemeester Pabst en de streng gereformeerde wethouder van onderwijs Arie ’t Hooft waren zeer belangrijk voor het opzetten van het openbaar onderwijs. De orthodox christelijke raadsleden werkten graag mee aan de uitbreiding van het openbaar onderwijs. In Haarlemmermeer was in de begintijd geen sprake van afkeurende reacties van orthodox christelijke of rooms-katholieke zijde.

Pas in 1869 werden de eerste christelijke scholen in Hoofddorp en Nieuw-Vennep opgericht. De christelijke school in Nieuw-Vennep wordt in november 1869 geopend. Bij de opening is een talrijk publiek aanwezig. De hoofdonderwijzer J. van Doorn spreekt over de roeping van de Christelijke Gereformeerde onderwijzer. De burgemeester en de plaatselijke schoolcommissie betuigen adhesie volgens het Weekblad van Haarlemmermeer.

‘Verderfelijk voor onze kinderen’

Er is geheel geen afwijzing van de kant van de gemeentebestuurders. Dat blijkt wel uit een ingezonden stuk van P. Verkuyl in mei 1871 waarin deze zijn ontevredenheid uit over het gemeenteraadsbesluit om de salarissen van de onderwijzers in het openbaar onderwijs te verhogen: “een groot aantal ingezetenen in deze gemeente wordt door genoemd besluit gedwongen zich op eene verhooging in de hoofdelijken omslag te getroosten voor een onderwijs, dat zij, volgens hunne godsdienstige overtuiging, verderfelijk achten voor hunne eigen kinderen en voor de maatschappij in ’t algemeen, terwijl zij reeds gebukt gaan onder de lasten, verbonden aan de oprigting en instandhouding hunner eigen scholen. Is dat billijk?”.

Verkuyl pleitte voor een werkelijke gelijkheid van onderwijs. Nu was die vrijheid volgens hem een leugen. In 1870er jaren wordt de schoolstrijd heviger met als hoogtepunt een petitie actie voor christelijk onderwijs. De katholieken hebben een afzonderlijke handtekeningenactie. Ook in Haarlemmermeer is aan de actie meegedaan. De actie ageert tegen ontwerp-schoolwet.

Koning ontvangt smeekschrift

Deze ontwerpwet eist van de bijzondere scholen dezelfde verplichtingen wat betreft de inrichting en opleiding en zonder subsidie. Het petitionnement wordt aan koning Willem III aangeboden als “Smeekschrift aan de Koning om een School met den Bijbel”. Deze tekent echter de door het parlement goedgekeurde wet.
Naar aanleiding van het petitionnement worden er meerdere vergaderingen gehouden van voorstanders van het petitionnement. In 1888 wordt in Hoofddorp een “School met den Bijbel” geopend. In de eerste jaren van de 20ste eeuw volgen er meer. Met de Lager Onderwijswet uit 1920 kregen de bijzondere scholen dezelfde subsidiemogelijkheden als de openbare scholen.

Hiermee was de schoolstrijd ten einde. In datzelfde jaar is het aantal openbare scholen gelijk met aantal bijzondere scholen, namelijk beide elf scholen. In 1942 telt Haarlemmermeer 16 bijzondere scholen.

Auteur: Drs. Hans Dolman jr. (Haarlemmermeermuseum de Cruquius)

Publicatiedatum: 15/10/2011