Lang geleden, toen Volendam nog niet het vissersdorp was dat we vandaag kennen, leefden de meeste bewoners als eenvoudige boeren. Het leven was zwaar en er was veel armoede. In de zomer, wanneer het gras gemaaid en in de zon gedroogd was, gingen de boerendochters op pad om het bijeen te harken. Het werk moest snel gebeuren: één regenbui kon de opbrengst bederven.

Op een dag, terwijl donkere wolken zich samenpakten boven de Zuiderzee, was een groep meisjes druk bezig het hooi in grote hopen te verzamelen. Onder hen bevond zich Lijsje, een dapper en nieuwsgierig meisje dat het avontuur niet schuwde. De wind trok aan, het water begon te klotsen tegen de dijk – en toen gebeurde er iets dat Volendam voorgoed zou veranderen.

Geheimzinnig veulen uit de golven

Plotseling zagen de meisjes beweging in de golven. Tot hun schrik zwom er geen vis voorbij, maar een klein veulen, dat vrolijk uit het schuimende water stapte. Gillend renden de meisjes de dijk op, maar Lijsje bleef staan. Ze voelde dat dit dier niet gevaarlijk was. Voorzichtig streelde ze zijn natte vacht. Het veulen legde, als teken van vriendschap, een glinsterende platvis in haar schoot.

Vanaf dat moment ontstond er een bijzondere band tussen het meisje en het paard. Steeds weer kwam het waterveulen terug met een andere vis als geschenk: eens een schelvis, dan weer een andere vangst uit de diepte. En telkens beloonde Lijsje het met een handvol vers gras en aaitjes. Haar vriendinnen keken vol jaloezie toe, want het dier liet zich door niemand anders aanraken.

’s Nachts droomde Lijsje zelfs van het veulen. Ze zag zichzelf omringd door een kudde die haar zachtjes de zee in dreef, terwijl aan de horizon vissers met volle netten hun geluk vierden. De droom leek een voorbode van een toekomst die ze niet begreep, maar waar ze zich wel toe aangetrokken voelde.

De verdwijning van Lijsje

Op een dag zagen de dorpsmeisjes tot hun verbijstering hoe Lijsje op de rug van het veulen klom. Met rustige passen liep het dier de zee in. De golven sloten zich achter hen en ze verdwenen samen in de diepte. Lijsje keerde nooit meer terug.

De sage vertelt dat haar verdwijning grote invloed op het lot van Volendam heeft gehad. Want hoewel de dorpelingen wanhopig met geïmproviseerde netten naar Lijsje zochten, haalden ze telkens slechts vis naar boven. Een geluk bij een ongeluk, waardoor veel boeren onmiddellijk besloten visser te worden. Zo werd Volendam een echt vissersdorp.

Van sage naar dorpswapen

Dit wonderlijke verhaal werd voor het eerst op schrift gezet door W.J. Tuyn, die het in 1892 in de krant publiceerde en later in zijn boek Oude Hollandsche dorpen langs de Zuiderzee. Hij baseerde zich op het onofficiële dorpswapen van Volendam, dat al in 1658 gebruikt werd en nog altijd te zien is in de Nederlands-hervormde kerk.

Op dat wapen prijkt een veulen in een weiland, met in zijn voorbeen een bot (platte vis). Het veulen symboliseert de veeteelt en de vis de visserij, die samen de fundamenten van Volendams bestaan vormen. Hoewel men later dacht dat de naam Volendam iets met veulens te maken had, is dat een misverstand. Het dorp dankt zijn naam niet aan een ‘Veulendam’, maar aan een ‘volle dam’: een dichte afsluiting van de oude waterverbinding tussen Edam en de Zuiderzee.

Griekse invloeden aan de Zuiderzee

Maar waar komt dat mysterieuze zeeveulen dan vandaan? De overeenkomsten met de Griekse mythe van Zeus en Europa zijn opvallend. In die eeuwenoude legende verandert de oppergod Zeus zich in een witte stier om de jonge vrouw Europa te verleiden. Ook zij droomt van de stier. Wanneer ze op zijn rug klimt, neemt hij haar mee de zee in – een bijna identiek verhaal aan dat van Lijsje en haar veulen.

Waarschijnlijk waren het kunstenaars die eind negentiende eeuw de mythe nieuw leven inbliezen. In Hotel Spaander, waar schilders uit binnen- en buitenland verbleven, vond men in het wapen van Volendam een mooi symbool om te verweven met de klassieke verhalen. Zo kreeg Volendam zijn eigen mythische vertelling, die wel wat weg had van de legendes uit de oudheid.

De legende gaat de wereld over

De kunstenaarskolonie liet het niet bij verhalen. Op de gevel van Hotel Spaander verscheen een nieuw wapenschild met het zeeveulen en er werd een schilderij gemaakt waarop een jonge vrouw door een witte golf – die verrassend veel op een paard leek – de zee in werd gedragen. In 1930 ging het verhaal zelfs de oceaan over: een Amerikaanse tekenaar maakte een strip, The Legend of Volendam, waarin de sage op komische wijze werd verteld. De strip hangt nog steeds in het hotel.

Het verhaal bleef door de tijd heen veranderen. Soms heette het meisje Marijke in plaats van Lijsje. In andere versies trouwde ze in het paleis van de zeegod Neptunus met één van zijn zoons. Maar altijd bleef de kern hetzelfde: het mysterie van een jong meisje, een wonderlijk veulen en de roep van de zee.

Een blijvend mysterie

Vandaag de dag siert het waterveulen nog altijd het wapen van Volendam. Voor de één is het slechts een herinnering aan de oude veeteelt en visserij, voor de ander is het een echo van een Grieks epos, overgeplant naar de kusten van de Zuiderzee. Maar voor wie bij stormachtig weer over de dijk loopt en in de golven tuurt, blijft er nog altijd de kans om een glimp van het zeeveulen op te vangen – en zich af te vragen of Lijsje werkelijk voorgoed verdwenen is.

Tekst: Redactie Oneindig Noord-Holland

Bron: Willem de Blécourt etc. (red.), Verhalen van stad en streek. Sagen en legenden in Nederland (Amsterdam 2010).

Publicatiedatum: 25/09/2025