De Nieuwe Hollandse Waterlinie was een belangrijke Nederlandse verdedigingslinie tussen de Zuiderzee en de Biesbosch. Door middel van een netwerk van forten en sluizen moest een groot deel van Holland en Utrecht beschermd worden tegen vijandelijke aanvallen. De sluizen konden omliggende gebieden onder water zetten, waardoor zij onbegaanbaar werden voor de vijand. Vanuit de forten werden kwetsbare plekken in de verdediging beschermd. De Nieuwe Hollandse Waterlinie was tussen 1870-1945 in gebruik.

De Stelling van Amsterdam werd tussen 1880-1920 aangelegd. Ook dit was een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Onder de naam ‘Hollandse Waterlinies’ staan de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam samen op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Een wit kasteel

De bekende schrijver en natuurbeschermer Jac. P. Thijsse omschreef Fort Uitermeer in 1915 als een ‘wit kasteel’ dat uit de rivier verrees. Van het wit op de muren is weinig meer over, maar het karakteristieke ronde bouwwerk maakt nog steeds een monumentale indruk. De plek waar het fort ligt, heeft een lange militaire geschiedenis. Al in 1589, tijdens de Tachtigjarige Oorlog, werd hier om Weesp te verdedigen een schans aangelegd: een verdedigingswerk van afgegraven aarde. In 1673 werd deze schans verstevigd tot een aarden fort, waarin een belangrijke sluis gebouwd werd. Het fort en de sluis waren onderdeel van de Oude Hollandse Waterlinie (1672-1815) . In oorlogstijd kon de sluis gebruikt worden om de polders tussen Weesp en Naarden onder water te zetten. In vredestijd werd de sluis gebruikt door de scheepvaart. Trekschuiten die van de sluis gebruik maakten, voeren dwars door het fort.

Het ronde torenfort dat er nu staat werd gebouwd in 1845, als opstelling van geschut en onderkomen voor soldaten. De toren heeft een doorsnede van 30 meter en telt twee verdiepingen. In de negentiende eeuw werd het fort onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Omdat het bakstenen gebouw niet meer bestand was tegen moderne wapens, die steeds meer kracht kregen, werd het fort in 1876 aangepast. De gracht rondom de toren werd gedempt, de ophaalbrug verdween en de toegangsdeur werd dichtgemetseld. De toren werd met een dikke zandlaag bedekt, die de schok van vijandelijk vuur moest dempen. Hierdoor viel het fort minder op in het landschap. Het schut werd op de wallen van het fort geplaatst en daarvoor werden zes bomvrije remises op het fort gebouwd. De sluis werd verlegd zodat deze in de gracht buitenom het fort kwam te liggen.

Opgeblazen in vredestijd

Ondanks deze aanpassingen bleef men er weinig vertrouwen in houden dat het oude torenfort bestand was tegen een vijandelijke aanval. Toch werd het Fort Uitermeer in 1913 toegevoegd aan de Stelling van Amsterdam. Het ministerie van Defensie had plannen om het bakstenen fortgebouw te vervangen door een modern betonnen exemplaar. Door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog gebeurde dit uiteindelijk niet. Wel zijn er in de jaren 1930 enkele bunkers en betonnen schuilplaatsen op het fort gebouwd.

Veel forten van de Stelling van Amsterdam werden na de Tweede Wereldoorlog gebruikt als opslagplaatsen voor munitie. Het ministerie van Defensie wilde tijdens de Koude Oorlog ook Fort Uitermeer hiervoor gebruiken, alleen was het fortgebouw hier niet geschikt voor. Men wilde daarom een nieuw magazijnencomplex bouwen en de toren slopen. Met een krachtige explosie van binnenuit probeerde men het oude torenfort plat te leggen. Dat lukte maar ten dele. Een deel van de toren is opgeblazen, maar de buitenmuur en aangrenzende wanden staan nog steeds overeind. Zo bleek het oude bakstenen gebouw toch beter bestand tegen zware explosieven dan gedacht. De munitiemagazijnen werden in 1954-1955 verspreidt over het fortterrein gebouwd en liefkozend 'plofhuisjes' genoemd.

Sneeuwklokjes in de zomer

Jac. P. Thijsse beschreef in 1915 niet alleen het Fort Uitermeer, maar ook de mooie natuur in de omgeving. “In het lage land om Uitermeer doen wij ons nog eens te goed aan de reuzenboeketten van Leucojum aestivum, grote sneeuwklokjes die hier de zomer inluiden.” Thijsse verwijst hier naar het zomerklokje, een bijzondere plant die met uitsterven wordt bedreigd. Zomerklokjes lijken inderdaad op het bekendere sneeuwklokje, maar zijn een stuk groter en bloeien in het voorjaar. Ze gedijen goed in natte rietoevers en zijn in de rietvelden rondom het Fort Uitermeer volop te vinden. Om de groei van deze zeldzame plant te stimuleren, maait Natuurmonumenten de rietvelden al in januari, zodat ze regelmatig onderstromen.

Nieuw leven voor oude ruïne

In 1995 verkocht het ministerie van Defensie het fort aan de Provincie Noord-Holland. Zo kwam een eind aan vierhonderd jaar militaire geschiedenis. De bakstenen toren werd in 2007 gerestaureerd. In 2009 werd het fort overgedragen aan de Stichting Uiteraard Uitermeer: een roeiploeg uit Weesp die het ‘witte kasteel’ nieuw leven in wilde blazen. Deze stichting heeft het fort inmiddels een nieuwe bestemming gegeven. Het fortterrein heeft een restaurant aan het water, een haventje voor sloepen, een aanlegsteiger en een parkeerplaats gekregen. Ook zijn de oorspronkelijke schutsluis en passeerhaven uitgegraven en weer zichtbaar. De plofhuisjes zijn opgeknapt tot onder meer een cultuurtheater en een evenementen- en vergaderlocatie. De toren zelf is niet te bezoeken. De vele kieren, gaten en nissen in de ruïne zijn nu vooral een geliefde plek voor zeldzame vleermuizen, amfibieën, insecten en muurvarens.

Tekst: Jephta Dullaart (2012). In 2024 herzien door de redactie van Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over het Fort Uitermeer is te vinden op de volgende websites:

• Uiteraard Uitermeer
• Provincie Noord-Holland
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 17/04/2024