De derde Beurs van Amsterdam

De Beurs van Berlage kent twee voorgangers. De eerste koopmansbeurs van Amsterdam uit 1611 werd ontworpen door architect Hendrick de Keyser. Deze Beurs werd in 1848 vervangen door een ontwerp van Jan David Zocher. Dit grootse, kolossale en classicistische gebouw zou echter niet lang dienst doen als handelsplek. Er was veel kritiek op het ontwerp en de grote afmetingen, en het gebouw voldeed al snel niet meer aan de gebruikseisen. De Beurs van Zocher werd afgebroken en om een ruime doorgang tussen het recent aangelegde Centraal Station en de Dam te houden, werd de nieuwe Beurs niet aan de Dam, maar aan het Damrak gebouwd, achter de huidige Bijenkorf.

Op zoek naar een stijl

Het eerste ontwerp dat Hendrik Peter Berlage maakte voor het nieuwe beursgebouw van Amsterdam, was een totaal ander ontwerp dan het gebouw dat we nu kennen. De grote ontwikkeling die leidde tot het uiteindelijke ontwerp laat zien wat voor een onzekere tijd het was voor architecten, die op zoek waren naar een nieuwe eigen bouwstijl. Het ontwerp veranderde van een uitbundig neorenaissance paleis in een sterk versoberd en strak, asymmetrisch gebouw. De Beurs van Berlage werd een voorbeeld van een nieuwe en moderne architectuur.

Vernieuwende architectuur

De stijl van de Beurs is moeilijk te duiden. Er zijn sporen terug te vinden van neostijlen zoals in de negentiende eeuw gebruikelijk was, maar eigenlijk werd hier de basis gelegd voor het Nieuwe Bouwen en zou het de aanleiding vormen voor de nieuwe Amsterdamse School stijl. Het rationalistische gebouw heeft naast neoromaanse vormentaal ook moderne elementen. Zo zijn er in de natuurlijke vormen en plantmotieven invloeden van Jugendstil herkenbaar en is er gebruik gemaakt van eigentijdse materialen en technieken zoals de ijzeren spanten voor de glazen overkapping van de grote zaal, de goederenbeurs.

Politiek geladen

Berlage ontwierp niet alleen het gebouw, maar bemoeide zich ook met het interieur. Samen met onder andere beeldhouwers Lambertus Zijl en Joseph Mendes da Costa werd alles op elkaar afgestemd. Veel elementen zoals het meubilair en verlichtingsarmaturen ontwierp Berlage zelf. Het beeldprogramma stelde Berlage op samen met dichter Albert Verweij. Hierin stonden twee thema’s centraal: Amsterdam als belangrijke handelsstad en de klasseloze samenleving. De thema’s zijn letterlijk terug te vinden in teksten en schilderingen: een tegeltableau waarop de uitbuiting van arbeiders te zien is of een uitbeelding van de emancipatie van de vrouw. Ook symbolisch is het socialisme vertegenwoordigd. Zo staan de bakstenen voor de burger in de maatschappij: als enkeling nietig, als massa een macht. Deze idealen en de diverse teksten zullen sommige beurshandelaren destijds zeker tegen de borst hebben gestoten.

Een beursgebouw of een volkspaleis?

Berlage was een socialist en de beurs zag hij als noodzakelijk kwaad. Bovendien was hij ervan overtuigd dat de handelsbeurs slechts tijdelijk in het gebouw zou worden ondergebracht. Er zou zich een klasseloze maatschappij gaan ontwikkelen, waarin geld geen rol meer zou spelen. Het gebouw zou dan dienst kunnen doen als gemeenschapshuis of volkspaleis. In 1912 verplaatste de effectenbeurs zich al naar een nieuw pand naast Berlages Beurs. In 1987 verliet de laatste beursafdeling, de optiebeurs het gebouw. Sindsdien wordt het beursgebouw onder andere gebruikt voor culturele of maatschappelijke evenementen en tentoonstellingen. Precies zoals Berlage het destijds bedoeld had.

Erfgoed

Hoe erg men ook aan het nieuwe gebouw moest wennen, tegenwoordig kunnen we de Beurs van Berlage niet meer uit Amsterdam wegdenken. Het grote bakstenen gebouw met robuuste toren is niet alleen bepalend voor het straatbeeld van het Damrak. Ook op architectonisch gebied is het een zeer vernieuwend en belangrijk ontwerp. De Beurs kreeg zelfs internationale bekendheid als een voorloper van de moderne architectuur. Tegenwoordig is de Beurs opgenomen in de Top 100 Nederlandse UNESCO monumenten.

Auteur: Saskia Groeneboer

Bronnen

– Derwig, J., en Werf, J. van der, Beurs van Berlage, Amsterdam 1994.
– Bock, M., e.a., De inrichting van de Beurs van Berlage, Zwolle 1996.
– Gemeente Amsterdam – Beurs van Berlage
– De Beurs van Berlage

Publicatiedatum: 02/03/2015