Het oudste volkslied ter wereld!

Het Wilhelmus is het oudste volkslied ter wereld. Dat de tekst niet helemaal past bij het huidige Nederland is dus niet vreemd. Toen het lied in de zestiende eeuw werd geschreven zag Nederland er heel anders uit. De Nederlandse gewesten zijn in oorlog met Spanje en Haarlem wordt zeven maanden lang door de vijandelijke troepen belegerd. In de tekst, die is geschreven vanuit het perspectief van Willem van Oranje, wordt zijn innerlijke tweestrijd beschreven. Wie hoort hij trouw te blijven, de Spaanse koning of het Nederlandse volk?

Neerlandsch bloed

Napoleon is verslagen en Nederland is een nieuw koninkrijk. En een nieuw koninkrijk heeft een volkslied nodig. In 1815 wordt daarom een wedstrijd uitgeschreven en de inzending van Hendrik Tollens komt als winnaar uit de bus. Vanaf dan is ‘Wien Neerlandsch bloed’ het officiële volkslied. Maar Nederland wil nog niet massaal opstaan voor de klanken van deze melodie. Ondertussen blijft het Wilhelmus populair, dat in liedboeken nog steeds wordt uitgegeven. Koningin Wilhelmina geeft ook de voorkeur aan het Wilhelmus en daarom wordt het in 1932 gekozen als nieuw volkslied. Gelukkig maar, want anders hadden we nu onder andere de volgende regels moeten zingen: “Wien Neerlandsch bloed in de aders vloeit, van vreemde smetten vrij.”

De statige, langzame manier waarop het Wilhelmus wordt gespeeld komt van de Oostenrijkse componist Eduard Kremser. Zijn interpretatie van het volkslied was door koningin Wilhelmina enorm geliefd en werd daarom de officiële versie. Daarvoor was de melodie een stuk sneller en vrolijker. Oorspronkelijk komt de melodie uit Frankrijk, van een spotliedje over Hugenoten. Eigenlijk zingen we dus een Frans liedje over een Nederlandse opstandeling met Duits bloed die de koning van Spanje eert. Volg je het nog?

Het Wilhelmus regel voor regel

Wilhelmus van Nassouwe
Ben ik, van Duitsen bloed

De familie Van Nassau komt uit het Duitse stadje met die naam. In de dertiende eeuw verhuist de familie naar het nabijgelegen Dillenburg. In 1533 wordt hier Willem van Nassau geboren, zoon van graaf Jan van Nassau en gravin Juliana van Stolberg. Als kind erft Willem bezittingen in de Nederlanden en Frankrijk, maar de band met Duitsland blijft. Sindsdien heeft er altijd veel ‘Duits bloed’ in de familie gezeten. Onze huidige koning heeft een Duitse vader, grootvader, overgrootvader en betovergrootmoeder.

Het ‘Duitsen bloed’ mag dan wel toepasselijk zijn voor de koninklijke familie, oorspronkelijk was Duits een ander woord voor Nederlands. Denk maar aan het Engelse ‘Dutch’, dat daar vandaan komt. Eigenlijk zingen we dus gewoon dat we van Nederlands bloed zijn. Toch was het eerste couplet om begrijpelijke redenen niet erg populair tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Den vaderland getrouwe
Blijf ik tot in den dood

Willem van Oranje wordt al tijdens zijn leven ‘Vader des vaderlands’ genoemd. Willem weet namelijk een eenheid te maken uit een lappendeken van streken, steden en dorpen. Die hebben allemaal een grote mate van onafhankelijkheid van elkaar: een bewoner van Amsterdam voelt zich nog op geen enkele manier verwant met een visser uit Vlissingen. Tijdens de Opstand verandert dat, als de gewesten Holland, Zeeland, Utrecht, Gelderland, Overijssel, Groningen en Friesland zich in 1579 aaneensluiten in de Unie van Utrecht. In dat jaar begint de geschiedenis van Nederland als een echt land.

Een Prinse van Oranje
Ben ik, vrij onverveerd,

Willem van Nassau erft in 1544 het prinsdom Orange in Zuid-Frankrijk, van zijn Franse oom René de Châlon, samen met bezittingen in de Nederlanden. Willem behoort tot de hoge adel van Europa en hij is kind aan huis bij de Habsburg-familie, waar de Spaanse koning Filips II uit voortkomt. Die regeert over een enorm rijk: Spanje en Portugal met de koloniën in Amerika en Afrika, de Lage Landen (nu: Nederland, België en Noord-Frankrijk) en delen van zuid-Italië en oost-Europa. Dat de Prins van Oranje daartegen in opstand durft te komen verklaart het ‘Ben ik, vrij onverveerd’: ouderwetse taal voor ‘nergens bang voor’.

Den Koning van Hispanje
Heb ik altijd geëerd

Dit is het belangrijkste politieke statement van de Nederlandse opstandelingen: we vechten tegen het Spaanse bestuur, niet tegen onze koning Filips II. Gedurende de strijd is dit steeds moeilijker vol te houden: in de tekst van het Wilhelmus (uit de jaren 1570) staat het nog centraal, maar met het ‘Plakkaat van Verlatinghe’ uit 1581 maken de opstandelingen duidelijk dat zij hun vorst gedag willen zeggen. Uiteindelijk gaan de opstandige gewesten zonder koning verder, als Republiek der Zeven Verenigde Provinciën.

Het Wilhelmus nu

Als je de eerste letters van elk couplet achter elkaar zet lees je ‘Willem van Nassou’. Hoewel, eigenlijk staat er ‘Willem van Nazzov’, want in de loop der jaren is de spelwijze veranderd. Omdat het lied zo lang is speelt men tegenwoordig meestal alleen het eerste en soms het zesde couplet. In Nederland geldt een streng protocol rondom het volkslied bij officiële aangelegenheden. Zo mocht tot 2004 bij een staatsbezoek het Wilhelmus alleen worden gespeeld als er een lid van de koninklijke familie aanwezig was. Dat zorgde toen voor veel opschudding en sindsdien is het protocol iets versoepeld. Maar nog steeds mag het lied niet zomaar ten gehore worden gebracht. Daarom heeft Nederland een ‘reserve’ volkslied, voor wanneer het Wilhelmus niet mag worden gespeeld. Dat is de ‘Mars van de jonge Prins van Friesland’.

Auteur: Machiel Spruijt

Publicatiedatum: 26/04/2016