3 min

De ontdekking op Herengracht 487

Tijdens de twintigste eeuw waren de muren en plafonds van Herengracht 487 verborgen achter panelen. Deze zomer begon een grootschalig renovatieproject, waarbij met goedkeuring van Monumenten en Archeologie de panelen werden verwijderd. Tijdens deze werkzaamheden werden fragmenten van prachtig achttiende-eeuws papierbehang onthuld, dat was bevestigd aan de balkconstructie van de voormalige achterkamer op de eerste verdieping van het voorhuis. Het papier was direct op de groen geverfde zeventiende-eeuwse balkconstructie aangebracht, zowel tegen de balken als tegen de onderkant van de tussenliggende vloerdelen.

De gevonden fragmenten onthullen dat het papier een grijze achtergrond heeft en versierd is met grote en kleine vierkante en kruisvormige vakken, waarin bloemtakken gecombineerd zijn met vruchten. De randen rondom de vakken vertonen een geometrisch lijnenspel in wit, terwijl de vakken een sierlijke rand hebben die aan de ene zijde lichter is dan aan de andere, waardoor diepte wordt gesuggereerd. Het papier is bedrukt met wit en grijstinten, aangevuld met accenten in zwart, wat het patroon een architectonische uitstraling geeft. Sierranden werden doorgaans gebruikt om het patroon langs de randen van het plafond netjes af te werken, en het sierrandmotief op dit papierbehang imiteert een eierlijst. Het patroon creëert de suggestie van een beschilderd plafond en is geïnspireerd op cassettenplafonds uit de klassieke oudheid, wat dit behang zo bijzonder maakt.

Fragment van de sierrand van het plafondpapier. Foto via Monumenten en Archeologie Gemeente Amsterdam, Richard Harmanni, 2023.

De productie van handgemaakt papier

Dit soort behangpapier werd vervaardigd in de pre-industriële periode en was nog volledig handgemaakt. Het papier bestond uit losse vellen papier die met de hand werden geschept, waarbij een papieren vel ontstond uit een mengsel van in water geweekte lompen dat met behulp van rechthoekige zeven werd uitgespreid. Door deze zeven waren de vellen vrij klein (meestal ongeveer 65 x 55 cm). Vervolgens werden de vellen samengevoegd tot banen van ongeveer 10 meter lang. Hierna kreeg het papier een grondlaag (grondering), in dit geval in de kleur grijs. Vervolgens werd het patroon met houten blokdrukken aangebracht. Voor elke kleurnuance was een aparte blokdruk nodig. Dus voor een uitgebreid en kleurrijk patroon waren tientallen blokdrukken vereist. Daarom was behang met complexe patronen duurder. Aangezien dit behang niet erg kleurrijk is, was het vermoedelijk niet bijzonder kostbaar.

Herengracht 487, voormalige achterkamer op de eerste verdieping. Fragment tussen de balken met aan de onderzijde een onbedrukte rand waarover men de volgende baan kon plakken. Foto via Monumenten en Archeologie Gemeente Amsterdam, Richard Harmanni, 2023.

De techniek van Frankrijk

Hoewel in Nederland in de achttiende eeuw al papierbehang werd geproduceerd, werden de meest verfijnde exemplaren in Frankrijk gemaakt. Daar was de techniek van papierbedrukking tot een zeer hoog niveau ontwikkeld. In die tijd werden in Frankrijk steeds meer papieren vervaardigd voor diverse toepassingen, zoals scènes boven deuren en papieren met ornamenten en architectonische elementen. Dit leidde ook tot papieren die specifiek waren bedoeld voor plafonds, zoals in het geval van Herengracht 487.

Er zijn aanwijzingen dat plafondpapier in de achttiende eeuw in Frankrijk werd gebruikt, zoals te zien is op een tekening van Jean-Michel Papillon uit de jaren 1760. Hoewel dit beeld is samengesteld uit verschillende taferelen, biedt het een interessante kijk op hoe papierbehang destijds werd vervaardigd en toegepast. Hoewel het een nieuw en modieus product was, werd plafondbehang niet vaak gebruikt in belangrijke ontvangstruimtes, maar eerder in privékamers zoals die op de eerste verdieping van Herengracht 487, die aan de achterzijde van het voorhuis ligt en uitzicht biedt op de binnenplaats.

Herengracht 491-487, gezien naar de brug voor het Koningsplein. | Foto: collectie Atlas Dreesmann (ca. 1880), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (010094000650).

Minder duurzaam dan verwacht

Het aanbrengen van papier tegen plafonds blijkt echter minder duurzaam dan gedacht, vooral als het rechtstreeks op een houten ondergrond werd aangebracht, zoals in het geval van Herengracht 487. Hout krimpt en zet uit, wat na verloop van tijd scheuren in het papier veroorzaakt. Hoewel in Frankrijk bekend is dat plafondpapier in die tijd werd gebruikt, is het zeldzaam om het nog steeds ter plaatse aan te treffen. De vondst van dit behangpapier in Herengracht 487 is dan ook in Europees opzicht uniek.

Bronnen: De Erfgoedstem en Monumenten en Archeologie Gemeente Amsterdam

Publicatiedatum: 01/11/2023