Strijd tegen zee en zand

Langs de Noordzee- en Waddenkust voerden de bewoners voortdurend strijd tegen zee en zand. Alleen al in Zeeland zijn meer dan 200 dorpen door het water verzwolgen. Door het opdringende water moesten vissersplaatsjes worden afgebroken en meer landinwaarts weer worden opgebouwd. Als door de wandelende duinen de haven verzandde, was het gedaan met de glorie en bleef er van het dorp langzaam maar zeker niets meer over.

Zand vormde ook zonder water een gevaar. Op de Veluwe kwam het welvarende dorp Kootwijk in de 12^e eeuw onder een dikke laag zand te liggen. Ook door oorlogshandelingen zijn complete dorpen van de kaart geveegd. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werden veel plaatsjes door de Spanjaarden geplunderd en verwoest. Dat gebeurde op Walcheren, maar ook het oude dorp Wolfheze in Gelderland viel hieraan ten prooi.

Aan de wandel

In de veengebieden gingen dorpen aan de wandel. De boeren ontwaterden het land om het geschikt te maken voor akkerbouw. Door inklinking van de grond daalde de bodem en kwam het grondwater omhoog. Als het water te nat onder de voeten werd, bouwden de bewoners enkele kilometers verderop een nieuwe nederzetting met dezelfde naam. Dit herhaalde zich soms meerdere keren. Drachten en Jacobswoude zijn hier voorbeelden van.

Krimp

Sommige dorpen zijn niet helemaal verdwenen maar gekrompen tot een gehucht of nog minder. Dit had vaak te maken met het verdwijnen van de kerk. Als de kerk werd verwoest en niet meer herbouwd, ging het met het dorpje bergafwaarts. Soms resteren nog enkele boerderijen, zoals Mariekerke en Poppendamme in Zeeland.

Dorpen zijn ook leeggelopen door concurrentie. Wanneer zij waren gesticht op plaatsen waar steeds minder te verdienen viel, vertrok de bevolking naar een nabijgelegen groeidorp. Soms bleef alleen nog een idyllisch kerkhofje over zoals we nog vinden in Menkeweer en Onderwierum.

Een recentere oorzaak van het verdwijnen van dorpen is de opkomst van industrie in de 20^ste eeuw geweest. In de omgeving van Delfzijl werden dorpen afgebroken ten gunste van de economische ontwikkeling. Toen deze door de oliecrisis in 1973 tot stilstand kwam, waren inmiddels vier dorpen onnodig met de grond gelijk gemaakt.

Wandelingen

Verdwenen dorpen maken nieuwsgierig. Waar hebben ze gelegen? Hoe zagen ze eruit? Wat is ermee gebeurd en wat is er nog van terug te vinden? De laatste jaren neemt de belangstelling steeds meer toe. Boeken worden geschreven, monumenten krijgen een opknapbeurt, nieuwe gedenktekens en informatieborden worden geplaatst, tentoonstellingen ingericht en educatieve programma’s voor scholen ontwikkeld. Eind 2020 heeft een archeoloog van de Rijksuniversiteit Groningen de locatie van vier verdronken dorpen in de Noordoostpolder teruggevonden.

Verdwenen dorpen in Noord-Holland: Petten en Callantsoog

Het huidige dorp Petten is het vierde dorp op (ongeveer) dezelfde plek, nadat twee eerdere dorpen verdwenen in zee en een derde tijdens de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers werd afgebroken. De wandeling start op het Plein 1945 waar een monument herinnert aan de drie verdwenen dorpen. Even verder komen we langs de gereconstrueerde kerkvloer en kerkhof van het derde Petten. Op het huidige strand staat nu een palendorp dat het oude dorp symboliseert. Door de Pettemer duinen en langs het strand lopen we naar Callantsoog, dat vroeger een eiland was. Wandelend over oude dijken en langs stroomgeulen beleef je de strijd tegen de zee die nog terug te vinden is in de contouren van het landschap.

Wandeling nr. 13 Petten en Callantsoog:

Afstand: 16,5 km.
Startpunt: Bushalte Plein 1945, Petten.
Eindpunt: Bushalte Groote Keeten, Callantsoog.
Let op: er rijden geen bussen op zaterdag en zondag.
Parkeren: Parkeerplaats Centrum, achter Plein 1945. Gratis.
Horeca: Diverse in Petten, Callantsoog en Groote Keeten.

Wandelend zijn we op zoek gegaan naar de historische plekken waar ooit een dorp of buurtschap is geweest. Het gaat dan vooral om die plekken waar nog iets is terug te vinden van het verdwenen dorp. Bijvoorbeeld door sporen in het landschap, een kerkhofje, een eenzame toren of een monument. Deze zoektocht heeft geresulteerd in een wandelgids met 18 wandelingen verspreid door Nederland. Bij elke wandeling wordt met een knipoog teruggekeken naar het verleden. Meer informatie over deze wandelingen is te vinden op www.opzoeknaarverdwenendorpen.nl. Bij elke wandeling staat een gpx bestand. Deze is gratis te downloaden en de wandeling is dan te lopen met gps of telefoon.

De gids Op zoek naar verdwenen dorpen – 18 wandelingen terug in de tijd van Pieter en Coby Metz is op 2 juli verschenen. Het boek is te koop via de boekhandel of te bestellen bij de uitgever Anoda Publishing in Velp.

Auteurs: Coby en Pieter Metz

Publicatiedatum: 24/07/2021