Stille vernieuwer

De grote veranderingen die in de negentiende eeuw plaatsvonden, zijn niet alleen door openbare bestuurders tot stand gebracht, maar vooral door de burgers zelf. Achter de schermen veranderden stille vernieuwers Amsterdam en haar aanzien. Een van de belangrijkste was Christiaan Pieter van Eeghen (1816-1889), telg uit de bekende patriciërsfamilie Van Eeghen. De doopsgezinde koopman Piet van Eeghen was een spilfiguur in de Amsterdamse maatschappij. Van Eeghen gebruikte zijn uitgebreide netwerk en familierelaties om zijn initiatieven te ontplooien. Zijn invloed heeft Amsterdam tot op de dag van vandaag gevormd. Hoewel al die activiteiten het aanzicht van de stad wezenlijk veranderden, maakte hij geen onderdeel uit van het stadsbestuur. Zijn oom Jan (1789-1838) en zijn oudste zoon Pieter (1844-1907) waren wel leden van de Amsterdamse Raad. Daarnaast was zijn echtgenote Cato Huidekoper (1822-1879) dochter van de eerste doopsgezinde burgemeester van Amsterdam.

Aanleiding voor de tentoonstelling

Aanleiding voor de tentoonstelling over Van Eeghen is het onlangs verschenen proefschrift van dr. Laura van Hasselt, oud conservator van het Amsterdam Museum, getiteld Piet van Eeghen en de metamorfose van Amsterdam, 1816-1889. In de tentoonstelling waarvan Van Hasselt gastconservator is wordt het proefschrift in een kritische en transhistorische context geplaatst. Van Hasselt: ‘’Bovendien grijpt het museum de gelegenheid aan om ook Van Eeghens kunstcollectie te tonen, die na zijn dood door zijn kinderen aan de stad werd geschonken. Die collectie is een goed voorbeeld van wat gegoede Amsterdammers verzamelden in de negentiende eeuw en reflecteert bovendien de gedachtewereld van een rijke negentiende-eeuwse Amsterdammer als Piet van Eeghen. Het is uniek dat deze collectie nu te zien zal zijn.’’

Initiatieven in heel Amsterdam

Van Eeghen ontplooide zijn werkzaamheden vanuit een diepgevoelde liefde voor zijn stad en een doopsgezinde overtuiging, waarbij naastenliefde voorop stond. In samenwerking met andere burgers, vaak uit zijn eigen kring, voerde hij veel belangrijke sociale en culturele hervormingen door, zoals betaalbare woningbouw en toegankelijke zorg. De bouw van hele straten met arbeiderswoningen en het Prinsengrachtziekenhuis, maar vooral ook de ontwikkeling van het Vondelpark hadden een blijvende invloed op de stad. Daarnaast was hij betrokken bij de oprichting van diverse musea, zoals het Rijksmuseum en het Stedelijk Museum. Zijn nagelaten privécollectie werd door zijn kinderen aan de stad geschonken en maakt nu deel uit van de collectie van het Amsterdam Museum.

Morele spanning

Van Eeghens initiatieven verbeterden de stad, maar hielden tegelijkertijd de bestaande machtsstructuren in stand. Vrouwen, arbeiders en andersdenkenden konden profiteren van de verbeteringen, maar werden doorgaans uitgesloten van actieve deelname aan het vernieuwingsproces. Zijn strijd om de sociale vrijheden van burgers te vergroten, was bovendien alleen gericht op Amsterdam. Hij hield zich afzijdig van initiatieven met een transnationaal karakter, zoals de afschaffing van de slavernij. Hoewel de firma Van Eeghen & Co zich voor zover bekend niet in de slavenhandel heeft gemengd, heeft het nog steeds bestaande handelshuis wel degelijk geld verdiend aan de slavernij, door handel in producten die met behulp van slavenarbeid werden verbouwd. De morele spanning tussen Van Eeghen als Amsterdamse weldoener en als koloniale koopman maken hem tot een complex en interessant figuur.

Heden en verleden verbonden

In de tentoonstelling Het Amsterdam van Piet van Eeghen: Hoe een koopman de stad heeft veranderd maken bezoekers kennis met al deze facetten van Van Eeghen. Er wordt stilgestaan bij zijn familiegeschiedenis, zijn belangrijkste projecten en zijn drijfveren. De sporen die hij heeft nagelaten in de huidige maatschappij en parallellen met hedendaagse stedelijke problemen en uitdagingen. In de audiotour geven personen hun visie op de projecten van Van Eeghen en de onderliggende thema’s daarvan, zoals stadsnatuur, prostitutie, koloniale handel of woningbouw en gentrificatie.

De collectie Van Eeghen

Het Amsterdam Museum heeft 93 schilderijen uit de verzameling van Van Eeghen in de collectie. Samen vormen zij een kwalitatief hoogstaande collectie, die typisch is voor verzamelingen uit die tijd. Van Eeghen verzamelde voornamelijk romantische negentiende-eeuwse schilderkunst. Uit Nederland, maar ook uit het buitenland, met name Frankrijk. Tot de hoogtepunten behoren werken van Jacob Israëls, Ary Scheffer, Nicolaas Pieneman en Alexandre Calame. Erg bijzonder is de grote collectie tekeningen en prenten van tekenaar Jan Luyken die ook door de kinderen van Van Eeghen aan de stad Amsterdam werd geschonken. Het Amsterdam Museum bezit daardoor de grootste Luyken-verzameling ter wereld. In de tentoonstelling wordt de bijzondere verzameling romantische kunst ontsloten voor een groter publiek.

Publicatie

Tegelijk met de tentoonstelling verschijnt een digitale publicatie met essays over de nagelaten collectie schilderijen van Van Eeghen. Naast essays over de betekenis van de collectie als geheel en de bijzondere rollen van vrouwelijke kunstenaars in de verzameling en in de familie Van Eeghen zelf, wordt een aantal van de schilderijen uitgelicht.

De tentoonstelling Het Amsterdam van Piet van Eeghen: Hoe een koopman de stad heeft veranderd is te zien van 29 maart tot en met 30 juni 2024 in het Amsterdam Museum aan de Amstel (Amstel 51).

Bron: Amsterdam Museum

Publicatiedatum: 29/03/2024