3 min

Een wereldburger tussen culturen

Toorop verenigt verschillende culturele, sociale en geografische werelden in zich. Geboren op het Indonesische eiland Java, in de toenmalige kolonie Nederlands-Indië, groeit hij uit tot een grenzeloze wereldburger die in elke nieuwe omgeving een netwerk van gelijkgestemden om zich heen weet te verzamelen. Zijn jeugd op Java en Bangka vormt een belangrijke voedingsbodem voor zijn verbeelding en opent hem al vroeg voor diverse culturele invloeden. Ook de ontmoetingen met Chinese arbeidsmigranten op Bangka laten een blijvend spoor na in zijn denken en beeldtaal. Zelf vat hij dit treffend samen: ‘Indië heeft heel véél voor mij beteekend. Indië kan niet uit mij worden weggedacht. De grondslag van mijn werk is Oostersch.’

Jan Toorop, Zelfportret met rode baret, ca. 1881, waterverf op aquarelpapier, 28,8 x 18,5 cm, Singer Laren, bruikleen uit particulier bezit.

Avant-garde en vernieuwer

Rond 1900 geldt Toorop als de meest avant-gardistische kunstenaar in Nederland. Hij absorbeert nieuwe stromingen in de Europese kunst, zoals pointillisme en art nouveau, en geeft deze een geheel eigen vorm. Zijn werk wordt bewonderd in Laren, maar ook in Parijs, Wenen en Kopenhagen. Binnen de van oudsher conservatieve Nederlandse kunstwereld brengt Toorop vernieuwing, niet alleen door zijn eigen internationaal georiënteerde werk, maar ook door tentoonstellingen te organiseren met kunstenaars uit de Europese voorhoede. Geen wonder dat hij vaak in één adem wordt genoemd met Piet Mondriaan en Vincent van Gogh.

Jan Toorop, Vissersvloot van Veere, 1907, olieverf op karton, 47,7 x 62,2 cm, Centraal Museum, Utrecht.

Een kunstenaar van kleur

Toorop is behalve een kunstenaar van formaat ook een koloniaal migrant en een man van kleur. Zijn Indo-Europese achtergrond en uiterlijk zijn voor tijdgenoten onmiskenbaar. Terwijl zijn succes groeit, wordt zijn identiteit in de kunstkritiek vaak verbonden met zowel fascinatie als racisme. In de loop van de tijd is Toorops afkomst naar de achtergrond verdwenen: hij wordt herleid tot een ‘witte’ Nederlandse kunstenaar, terwijl juist zijn Javaanse en ook Chinese wortels (aan moederskant) sleutels vormen tot het begrijpen van zijn werk.

Jan Toorop, Zelfportret in het atelier met Javaanse gewaden, 1880, olieverf op doek, 45 x 32,5 cm, Kunstmuseum Den Haag.

Een nieuw perspectief

De werelden van Jan Toorop geeft Toorop zijn ware identiteit terug. De tentoonstelling toont zijn werk naast dat van kunstenaars die hem inspireren, zoals James McNeill Whistler en Paul Gauguin, en kunst door jongeren die op hun beurt door Toorop worden geïnspireerd. Zo wordt zichtbaar dat Toorop geen ongrijpbare kameleon is, maar een kunstenaar die een unieke beeldtaal ontwikkelt waarin Europese moderne kunst en Javaanse (beeld)cultuur samenkomen.

Piet Mondriaan, Zee na zonsondergang, 1900, olieverf op karton, 62,5 x 74,5 cm, Kunstmuseum Den Haag.

De kruiswegstaties van St. Bernulphus

Uniek in De werelden van Jan Toorop is de presentatie van alle veertien kruiswegstaties, in bruikleen van de kerk van St. Bernulphus te Oosterbeek. Toorop maakte deze krijttekeningen (op paneel) in de jaren 1916-1919, waarin zijn verfijnde detailbehandeling en expressieve lijnen duidelijk zichtbaar zijn. Ze vormen daarmee een hoogtepunt in zijn katholieke oeuvre. Een kruiswegstatie is een schilderij of reliëf dat een scène uit de lijdensweg van Jezus verbeeldt. Samen vormen de veertien staties een devotionele reeks, bedoeld om stap voor stap de laatste levensfase van Christus te overdenken. De kruisweg van Toorop blijft bewaard doordat de werken in 1944 tijdens de Slag om Arnhem veilig in een kluis worden opgeborgen. Voor het eerst wordt deze complete reeks buiten de kerk getoond.

Jan Toorop, Elfde statie. Jezus wordt aan het kruis genageld, 1916-1918, krijt op paneel, 64 x 76 cm, Sint-Bernulphuskerk, Oosterbeek. Fotograaf Cathy Otten.

De tentoonstelling De werelden van Jan Toorop is samengesteld door conservator van Singer Laren Suzanne Veldink, die eerder tekende voor de succesvolle Breitner tentoonstelling en is in afstemming met kennispartner Museum Sophiahof tot stand gekomen. Bij de tentoonstelling verschijnt een rijk geïllustreerde catalogus, uitgegeven door Uitgeverij WBOOKS (ISBN 9789462587434, €32,50). 

Bron: Singer Laren