4 min

Dompel je onder in de roots van virtual reality, augmented reality en deepfake en stap in de tentoonstellingszaal van het oudste museum van Nederland, die is veranderd in een hedendaags spiegelpaleis. Van spiegels en projectoren naar het digitale vernuft van AI: De Grote Illusie laat zien dat de beleving van toen niet zoveel verschilt met die van nu. Hooggeëerd publiek, komt dat zien!

Fenakistiscoopschijf ‘Blazer’. Gemaakt door de uitvinder, prof. J. Plateau, Gent, ca. 1830. Collectie Gents Universiteitsmuseum. Als je de schijf ronddraait, zie je een animatie. Foto via Teylers Museum.

Sensatie

Een pratend hoofd op een tafel, een geest die opduikt op het toneel, stereokijkers die je de Egyptische piramides laten zien in drie dimensies: in de negentiende eeuw worden optische illusies een sensatie. Mensen vergapen zich aan de grootse en verbijsterende beeldeffecten, vaak gecreëerd met de nieuwste technieken en ontwikkelingen in de wetenschap. Via spectaculaire theateracts en spannende kermisshows raakt het publiek zwaar onder de indruk van deze nieuwe, revolutionaire vorm van entertainment. Werelden die normaal onbereikbaar zijn en dingen die niet kúnnen, maar die echter dan echt lijken: deze virtual realities zijn fascinerend.

Geestfoto: carte de visite voor een Pepper’s Ghost-show door een beroemde performer, Robin. Parijs, ca. 1860, particuliere verzamelaar. De trommelaar was een soldaat die net was omgekomen bij de Krimoorlog. Beeld via Teylers Museum.

Pepper’s Ghost en Tupac

De techniek achter de verschijning van personen als geesten (‘Pepper’s Ghost’) wordt ook tegenwoordig nog gebruikt en leidt tot dezelfde opwinding en verbazing. Denk maar aan Tupac, die – 150 jaar na het ontstaan van deze techniek – na zijn dood opeens tussen andere artiesten op het podium verscheen. Ook zorgen over de geloofwaardigheid van de gecreëerde werkelijkheden kwamen in de negentiende eeuw al op. Vanuit een fascinatie voor de werking van het oog, bevindt zich in de wetenschappelijke collectie van Teylers veel materiaal dat optische illusies bevat. De interactieve familietentoonstelling laat je de negentiende-eeuwse én de hedendaagse virtual realities beleven. Neem een kijkje in het topstuk van Teylers: het Kaiserpanorama. Stap in een caleidoscopische ruimte, kijk door een VR-bril en laat je verrassen door kunstmatige intelligentie. Vanuit vergelijkingen met het heden stelt De Grote Illusieopnieuw de actuele vraag: is zien geloven?

Stereofoto in etui door A. Claudet (Collectie Wim van Keulen). Ca. 1850-1865. Collectie Teylers Museum

Aanwinst collectie Wim van Keulen

In de tentoonstelling is ook een selectie topstukken uit een bijzondere collectie stereofotografie te zien, een recente aanwinst van het museum. Deze aanwinst bestaat uit enkele tientallen stereokijkers en stereofoto’s uit de vroegste periode, tussen 1850 en ca. 1865. Het is een prachtige aanvulling op de bestaande wetenschappelijke collecties, waarin voorlopers van de stereofotografie al aanwezig zijn. De verzameling, tijdens zijn leven bijeengebracht door de Haarlemse verzamelaar Wim van Keulen (1933-2021) geniet internationaal groot aanzien. Van Keulen werkte in het verleden met meerdere musea samen aan tentoonstellingen en leende eerder zijn materiaal uit aan Teylers Museum.

Étienne-Jules Marey, Chronofotografie (1894): snel vertoond als korte film. Eerste bewegende beeld, de eerste poezenfilm ooit. Foto via Teylers Museum.

Samenwerkingen

De Grote Illusie is de eerste tentoonstelling in Nederland op het grensvlak van wetenschap, techniek, theater en massaentertainment. Bruiklenen komen onder meer van het Rijksmuseum, Eye Filmmuseum en diverse privéverzamelaars en –musea. Enkele topstukken komen van de Cinématèque in Parijs, zoals een mini-diorama à la Daguerre, met foto’s in dag/nacht-effecten. Het Gents Universiteitsmuseum leent een originele fenakistiscoopschijf uit van de Gentse hoogleraar Joseph Plateau, die onderzoek naar het zicht deed en gezien wordt als een belangrijke grondlegger van de film. Bij de inhoudsontwikkeling van de tentoonstelling zijn prof. dr. Frank Kessler, hoogleraar mediageschiedenis aan de Universiteit Utrecht, prof. dr. Kurt Vanhoutte, hoogleraar theaterwetenschap aan de Universiteit van Antwerpen, dr. Sabine Lenk, postdoc onderzoeker Universität Marburg, prof. dr. Nele Wynants, onderzoeksprofessor aan de Universiteit Antwerpen betrokken. In de publieksactiviteiten werkt Teylers Museum samen met Eye Filmmuseum, Schuur Haarlem en het Rathenau Instituut.

Bezoekersinformatie

Wanneer? 17 februari 2024 t/m 1 september 2024
Waar? Teylers Museum, Spaarne 16, 2011 CH, Haarlem
Kijk voor meer informatie en online tickets op de website van het museum.

Bron: Teylers Museum

Omslagbeeld: Palais des Illusions, Wereldtentoonstelling Parijs, 1900. In de tentoonstelling De Grote Illusie kunnen bezoekers zelf een interactieve ruimte ingaan, die is gebaseerd op dit caleidoscopische spiegelpaleis, dat destijds grote indruk maakte. Beeld via Teylers Museum.