Fort bij Nigtevecht is één van de forten van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1880-1920 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam nooit als geheel in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

De Vechtwaterleiding verdedigen

Het Fort bij Nigtevecht ligt in het Zuidoostfront van de Stelling van Amsterdam. Vanwege de vele verbindingswegen tussen Amsterdam, Naarden en Utrecht – zowel over land als over water – was dit een kwetsbaar deel van de Stelling. Tussen Nigtevecht en Muiden vormt de rivier de Vecht vanaf 1913 de hoofdverdedigingslijn . Het Fort bij Nigtevecht moest voorkomen dat de vijand via het Merwedekanaal (nu Amsterdam-Rijnkanaal) of de oude Vecht binnendrong.

Ook verdedigde het fort de sluizen tussen het Merwedekanaal en de Vecht, en een inlaatpunt van de Vechtwaterleiding. Dit zogenaamde prise d’eau lag 500 meter ten zuiden van het fort. De Vecht was belangrijke bron voor Amsterdams leidingwater. Nigtevecht dankt haar naam aan deze slingerende rivier, die aan de overkant van het kanaal ligt. Als verbastering van ‘niftervecht’ betekent Nigtevecht letterlijk: langs of aan de Vecht.

Een lange aanloop

Het Fort bij Nigtevecht werd gebouwd in 1904. In 1890 was het veen op het fortterrein al afgegraven en vervangen door zand. Nadat het zand enkele jaren was ingeklonken, werden in 1894-1895 aarden wallen met opstelplaatsen voor kanonnen aangelegd. Om te zorgen dat het fort stevig op zijn plek bleef staan werden er ongeveer 1900 heipalen van gemiddeld 8 meter lang de grond in geslagen.

Oorspronkelijk zou er een bakstenen fort op het fortterrein komen. Het nabijgelegen Fort bij Abcoude, dat grotendeels uit baksteen bestond, moest als voorbeeld dienen. Na de uitvinding van de brisantgranaat , die genoeg kracht had om een bakstenen gebouw in één keer te vernietigen, was er een nieuw ontwerp nodig. De bouw van stellingforten werd enkele jaren stilgelegd om met nieuwe materialen te experimenteren. In 1897 hervatte het ministerie van Oorlog de bouwwerkzaamheden. Het Fort bij Vijfhuizen was het eerste fort dat daarna voltooid werd.

Aangepast aan de omstandigheden

Naar voorbeeld van het Fort bij Vijfhuizen kreeg het Fort bij Nigtevecht gebouwen van cementbeton . Beton was een relatief nieuw materiaal dat beter bestand was tegen moderne explosieven dan baksteen. De gebouwen werden zo klein en laag mogelijk gehouden om de trefkans van granaten te verkleinen. Nieuw was ook het gebruik van hefkoepels , waarin de kanonnen stonden, los stonden van het hoofdgebouw.

Hoewel de forten van de Stelling van Amsterdam dezelfde hoofdindeling hadden, werd elk fort aangepast aan de plaatselijke omstandigheden. Het hoofdgebouw van het Fort bij Nigtevecht heeft, net als veel andere forten, een licht gebogen vorm. Dit zorgde voor een optimale hoek om de terreinen tussen de Vesting Weesp en Fort bij Abcoude onder vuur te nemen. Het hoofdgebouw kreeg een keuken, kantine, slaapverblijven, waslokalen, een ziekenverblijf en een telegraafkamer waar telegrammen verstuurd werden. Op het fortterrein staan ook een fortwachterswoning en een houten bergloods. Wanneer het fort niet in gebruik was, werd hier de inboedel opgeslagen. Op het fort was plek voor 305 soldaten.

Bezet door de Duitsers

Tijdens de Tweede Wereldoorlog is het Fort bij Nigtevecht, net als veel andere stellingforten, gebruikt door het Duitse leger. Het fort deed dienst als opslagplaats voor goederen, huisraad en waarschijnlijk ook munitie. De ligging aan het Amsterdam-Rijnkanaal maakte het fort een geschikte doorvoerlocatie voor alles wat de Duitsers hadden geroofd.

Uit het fort hebben de Duitsers de stalen koepels in de hefkoepelgebouwen meegenomen. Zij brachten deze koepels terug naar de wapenfabriek van Krupp in Essen, waar ze oorspronkelijk vandaan kwamen. Deze fabriek was de leverancier van vele Europese legers in de eerste helft van de twintigste eeuw. Krupp smolt de koepels voor de Duitsers om tot nieuwe wapens. Dat de hefkoepelgebouwen zelf intact zijn gebleven, is uitzonderlijk. Bij veel stellingforten hebben de Duitsers deze opgeblazen. Na de explosie viel het staal in brokken op de grond, waardoor het makkelijker te vervoeren was. Alleen bij het Fort bij Nigtevecht en het Fort bij Aalsmeer zijn de koepels verwijderd zonder de hefkoepelgebouwen te vernietigen.

Knakenfort

Na de Tweede Wereldoorlog werd het fort gebruikt als opslagplaats. Eerst door de Luchtmacht voor materiaal, later de Landmacht voor explosieven, weer later door de Rijksmunt voor metaal waar muntgeld van gemaakt werd. Aan deze laatste functie heeft het fort zijn bijnaam ‘Knakenfort’ te danken. Omdat de oude brug de zware vrachtwagens die in en uit het fort moesten rijden niet kon dragen, is deze vervangen door een dam.

Sinds 1987 zijn het fort en het omliggende terrein in het bezit van Natuurmonumenten. Door de rustige ligging is het fortterrein een geliefde plek voor planten en dieren. Tussen 2001-2006 is het fort opgeknapt door de Stichting Herstelling, die werkloze jongeren met een afstand tot de arbeidsmarkt begeleidt. Deze stichting heeft tussen 2011-2012 ook de bergloods opgeknapt.

Doordeweeks wordt een deel van het fort verhuurd als vergaderlocatie. Het fort is hiervoor ingericht met oude meubels uit de jaren 1950-1990. Ook kan het fort worden afgehuurd voor bruiloften, concerten en bedrijfsevenementen. Daarnaast is er een speciale gedenkplaats voor overledenen. In de weekenden is het fort geopend voor bezoekers.

Tekst: Jephta Dullaart (2012), met dank aan Ronald van Nigtevecht. In 2024 herzien door de redactie van Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over het Fort bij Nigtevecht is te vinden op de volgende websites:

• Fort bij Nigtevecht
• Natuurmonumenten
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 17/05/2024