Het dubbele boekhouden maakt uitgaven inzichtelijker. Door iedere post twee keer te boeken, zowel aan credit- als aan debetkant, kunnen fouten snel aan het licht komen en weet je hoeveel bezittingen en schulden er zijn. Deze methode was in de zestiende eeuw vanuit Italië overgewaaid naar Vlaamse boekhoudkundigen als Jan Ympijn Christoffels, die op basis hiervan de balansrekening bedacht. Ook Simon Stevin was van geboorte een Vlaming. Op jeugdige leeftijd werkte hij als boekhouder bij een Antwerpse firma en later als klerk bij de administratie in Brugge. Tijdens de religieuze onlusten verhuisde Stevin naar de opstandige gewesten in Noord-Nederland. Hier studeerde hij aan de in 1575 opgerichte Leidse universiteit.

Stevin geniet vooral bekendheid vanwege zijn bijdragen aan de wiskunde, natuurkunde, landmeetkunde, vestingbouw, de Nederlandse taal, de uitvinding van de zeilwagen en zijn band met prins Maurits, de stadhouder van Holland die hij privé onderwijs gaf. In zijn lessen aan Maurits over de ‘Coopmans bouckhouding’ maakte hij als een van de eersten onderscheid tussen privé kapitaal en bedrijfskapitaal. Bovendien koppelde hij het samenstellen van de balans los van het sluiten van de boeken en rekeningen. Hierdoor konden kooplieden op ieder gewenst moment de balans opmaken.

Dieren huiden tellen

Uit de Zuidelijke Nederlanden gemigreerde kooplieden brachten hun boekhoudkundige kennis mee naar het noorden. Zoals de van oorsprong Antwerpse koopman Hans Thijs (1556-1611), die in Amsterdam in leer en juwelen handelde en fors investeerde in de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC). Uit zijn grotendeels bewaard gebleven boekhouding is op te maken hoeveel winst hij maakte op de verkoop van Spaans leder, elandhuiden, hertenvellen en andere bewerkte dierenhuiden. Kooplieden lieten de administratie soms ook over aan hun zoons. Hans de Marez hield bijvoorbeeld vanaf zijn achttiende de boeken bij van de familiefirma in zijde stoffen. Hij verdiende er een startersalaris van 150 gulden per jaar mee.

Aan het begin van de zeventiende eeuw hadden niet alleen kooplieden baat bij de dubbele methode. Stevin adviseerde ook overheden om hun boekhouding erop in te richten. In de gedecentraliseerde Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden hadden vooral de besturen van de snelgroeiende Hollandse steden daar baat bij. Met de bouw van kostbare openbare gebouwen, zoals het prestigieuze stadhuis, en een omvangrijke reeks stadsuitbreidingen stegen de uitgaven van Amsterdam bijvoorbeeld tot miljoenen guldens. Om beter zicht te houden op zulke uitgaven werd de dichtende secretarisklerk Jan van Petersom (1627-?) aangesteld tot boekhoudergeneraal. Onder zijn leiding introduceerde Amsterdam in 1663 als enige Nederlandse stad het dubbele boekhoudingsysteem.

Zeventiende-eeuwse bankfraude

Voor boekhouders van de Amsterdamse Wisselbank was integriteit een belangrijk vereiste. Toch ging het weleens mis, bijvoorbeeld met bankboekhouder Rutgert Vlieck. Deze wist 300.000 gulden van zijn werknemer te ontvreemden, bijna vijf keer de jaarwinst van de Wisselbank. Vlieck had vrij spel om deze omvangrijke fraude te plegen, omdat hij controleur van zijn eigen werk was. Door het ontbreken van een contraboekhouding kon hij eenvoudig geld verduisteren. Een eerste truc was het eigenhandig toevoegen van het cijfer één in het saldo van de bankkas en dit later weer uitkrassen. Verder vervalste Vlieck overschrijfbriefjes en kwitanties van gefingeerde rekeninghouders en spookrekeningen. Ook schreef hij kwitanties uit voor niet-bestaande personen, terwijl hij het uitgekeerde geld in eigen zak stak.Dankzij de inkomsten uit zijn langdurige fraude leefde Vlieck op grote voet. Hij besteedde het verduisterde geld vooral aan obligaties en onroerende goed, zoals een hofstede aan de Amsteldijk, later bekend als Zorgvliet. In het voorjaar van 1673 werd de Amsterdamse boekhouder in zijn kraag gevat en beschuldigd van valsheid in geschrifte, oplichting en verduistering. Conform de strafeis werd hij onthoofd, maar het vernederende afhakken van zijn rechterhand en tentoonstelling van zijn lijk bleef zijn familie bespaard.Via de internationaal actieve Hollandse kooplieden raakte Stevins methode ook in het buitenland in trek. Zoals in Zweden, waar boekhoudingen van verschillende firma’s zelfs in het Nederlands werden bijgehouden. De Leidse koopman Abraham Cabeljau/Cabiljau reorganiseerde in 1623 de centrale Zweedse overheidsadministratie, terwijl ook steden zoals Stockholm tot de dubbele methode overgingen.

Tijdens de Hollandse Gouden Eeuw had ook de Verenigde Oost-Indische Compagnie invloed op de verdere ontwikkeling van het boekhouden. De handelscompagnie begon zijn ambtenaren te examineren. Daartoe was lesmateriaal nodig, zodat verdere professionalisering optrad. De Amsterdamse wiskundige Abraham de Graaf was docent en auteur van boekhoudkundige lesboeken. Hij bedacht een eenvoudigere indeling van de rekeningen volgens twee algemene regels: ontvangst en uitgaven wegens (1) personen en (2) goederen. Helaas bleken hierop talloze uitzonderingen van toepassing.

Dit verhaal is mogelijk gemaakt door Fidence Accountants – www.fidence.nl

Publicatiedatum: 12/01/2015