Stuk van de maand: uniek 15de-eeuws handschrift met monsterachtige trekjes

Elke maand plaatst het Regionaal Archief Alkmaar een bijzonder archiefstuk uit de collectie in de schijnwerpers. Deze keer, speciaal voor Halloween: een bijzonder, monsterachtig exemplaar van de “Cronyke van Holland” uit het archief van de Familie Van Foreest. We kennen allemaal het monster van Frankenstein: het door Victor Frankenstein gecreëerde wezen uit Mary Shelley’s boek, een “prachtig monster” dat bestaat uit aan elkaar genaaide delen afkomstig van verschillende lichamen. In het archief van de Familie van Foreest, ondergebracht bij het Regionaal Archief, zit een bijzonder middeleeuws handschrift dat ons deed denken aan dat monster: de “Cronyke van Holland”.

3 min

Cronyke op perkament

De inhoud van de Cronyke heeft niets met monsterverhalen te maken. Het is een geschiedenis van de gewesten Holland en Utrecht, die begint bij de regering van keizer Augustus (Octavianus) en eindigt in 1409. Het werd geschreven door ‘Heraut Beieren’: Claes Heynenzoon, heraut aan het hof van Willem VI. Een heraut was een boodschapper en adviseur voor de adel, die alle adellijke wapenschilden kende én specialist was in ridderlijke geschiedenis. Er zijn vier exemplaren van Herauts bijzondere kroniek bewaard gebleven. En een daarvan, een vijftiende-eeuwse versie, wordt in Alkmaar bewaard.

De omslag van de Cronyke. Beeld: Regionaal Archief Alkmaar.

Detail – ‘gehecht’ perkament. Beeld: Regionaal Archief Alkmaar.

De tekst van de Cronyke is dus niet monsterlijk, maar het boek als object heeft wel monsterachtige trekjes. Een deel is geschreven op perkament, bewerkte dierenhuid. De huid werd opgespannen en steeds dunner en gladder gemaakt door er lagen af te schrapen, tot het net als ‘papier’ kon worden gebruikt om op te schrijven. Wanneer het dier (vaak koeien, schapen of geiten) waarvan het perkament afkomstig was littekens of wondjes had, zie je dat terug als gaten in het perkament. De Cronyke in het Van Foreest-archief is geschreven op perkament vol gaten. Maar daar had de perkamentmaker een oplossing voor. Hij naaide de gaten zijn dicht met stevig draad.

Detail – dichtgenaaid perkament en leeggelaten ruimte voor een wapenschild. Beeld: Regionaal Archief Alkmaar.

Folio in het vijftiende-eeuwse deel op perkament, met ‘hechting’ en leeggelaten vlak voor een wapenschild. Beeld: Regionaal Archief Alkmaar.

In het ‘Wapenboek van Beyeren’ van de Heraut zijn de wapenschilden wel ingeschilderd, KB KW79K21.

Verschillende onderdelen

Niet alleen het ‘gehechte perkament’ doet ons denken aan Frankensteins monster. De Cronyke is ook samengesteld uit verschillende onderdelen. Een deel van de tekst is dus geschreven op perkament, in de eerste decennia van de vijftiende eeuw. Een ander deel is geschreven op papier in een later handschrift: in de zeventiende eeuw zijn er stukken tekst toegevoegd aan het middeleeuwse gedeelte van het boek. De teksten op papier bevatten delen van de Cronyke van de Heraut. De teksten op perkament zijn overgenomen uit een andere kroniek uit ongeveer dezelfde periode, die werd geschreven door een “Clerc uten laghen landen”. De Cronyke in het Van Foreest-archief bestaat dus uit verschillende onderdelen: perkament en papier, de kroniek van de Heraut en de kroniek van de Clerc.

Detail – aan de buitenrand zijn de prikaatjes gezien die werden gezet om rechte lijnen te trekken om de tekst tussen te schrijven. Beeld: Regionaal Archief Alkmaar.

Eerste bladzijde, in zeventiende-eeuwse humanistisch handschrift op papier. Beeld: Regionaal Archief Alkmaar.

Links een zeventiende-eeuws handschrift op papier, rechts een vijftiende-eeuws handschrift op perkament

En als we goed naar de band van het boek kijken, zien we nog een extra onderdeel. De buitenste bladen (katernen) van het boek zijn verstevigd met een extra strookje perkament. Dat is gedaan met hergebruikt materiaal: een fragment uit een ander, nog ouder middeleeuws handschrift. Tel daarbij op dat de Cronyke eigenlijk nooit zo is geworden als de maker had bedoeld – de wapenschilden die als illustratie hadden moeten dienen, zijn nooit in het boek getekend terwijl er wel ruimte voor leeg is gelaten – en het beeld van een prachtig ‘Frankensteinboek’ is compleet.