Stuk van de maand: brandspuitpenningen

Elke maand plaatst het Regionaal Archief Alkmaar een bijzonder archiefstuk uit de collectie in de schijnwerpers. Deze keer: een grote verzameling zogeheten brandspuitpenningen. In het archief van de Alkmaarse brandweer wordt een map bewaard met daarin meer dan 130 penningen. Het zijn metalen ‘muntjes’ in allerlei soorten en maten met daarop een nummer, tekst en soms ook een afbeelding. Met zulke penningen – brandspuitpenningen genoemd – kregen brandweermannen toegang tot een plek waar brand was én konden ze bewijzen dat ze waren komen opdagen om te blussen. Brandspuitpenningen waren vanaf de late zeventiende eeuw tot in de twintigste eeuw in gebruik.

3 min

Beloning of boete

In 1687 en 1690 kocht het Alkmaarse stadsbestuur in totaal vier moderne brandspuiten bij de Amsterdamse uitvinder Jan van der Heyden. In 1755 kwam daar nog een vijfde bij. De brandspuiten stonden verspreid over de stad. Per brandspuit werd een korps samengesteld, dat geleid werd door twee brandmeesters. De brandmeesters stelden het korps samen door mannen uit de buurt aan te wijzen die bij brand de spuit moesten bedienen. Deze brandweermannen kregen een penning met daarop een verwijzing naar de brandspuit waaraan ze verbonden waren en een eigen nummer.

Zodra een brandweerman bij de brand aanwezig was, moest hij zijn penning inleveren bij de brandmeester. Die hield op die manier bij wie er was komen opdagen en wie niet. Brandweermannen die op tijd bij de brand waren, ontvingen een beloning, in geld of in de vorm van zogenaamd ‘gelag’ oftewel een gratis drankje in een café of later in de kazerne. Kwamen ze te laat of zelfs helemaal niet dan kregen ze een boete.

In het archief van de Alkmaarse brandweer wordt een verzameling van 130 brandspuitpenningen bewaard. Beeld: Regionaal Archief Alkmaar.

Eenvoudige brandspuitpenningen met letter en nummer. Beeld: Regionaal Archief Alkmaar.

Brandspuit

De penningen in het archief weerspiegelen de geschiedenis van de Alkmaarse brandweer. De eerste penningen werden vermoedelijk vanaf het eind van de zeventiende eeuw geleverd door de werkplaats van Jan van der Heyden, waar ook de brandspuiten waren gemaakt. Op deze dikke penningen van messing, met een diameter van vier centimeter, staat op de ene kant steeds de door Van der Heyden ontworpen brandspuit afgebeeld, met daaromheen een slang. Aan de andere kant staat soms het stadswapen van Alkmaar, maar vaak ook een schild met daarin het nummer van de brandweerman. Vergelijkbare brandspuitpenningen werden in steden in heel Nederland gebruikt.

De door Jan van der Heyden ontworpen brandspuit op een prent uit 1672. Beeld: Regionaal Archief Alkmaar.

Penningen van een brandmeester en een onder-brandmeester. Beeld: Regionaal Archief Alkmaar.

Een brandspuitpenning met het wapen van Alkmaar, met daaronder het nummer van de brandspuit: 5. Op de achterkant staat een afbeelding van de brandspuit. Deze penning werd waarschijnlijk geleverd door Jan van der Heyden. Beeld: Regionaal Archief Alkmaar.

Prent met daarop de waarschijnlijk door Jan van der Heyden geleverde brandspuitpenning met het wapen van Alkmaar en op de achterkant een afbeelding van de brandspuit. Beeld: Regionaal Archief Alkmaar.

Turnclub

Uit de negentiende eeuw stammen kleinere en eenvoudigere brandspuitpenningen, met alleen een verwijzing naar het korps en het nummer van de brandweerman. Vaak is er een gaatje in geboord. Eind 1879 werd deelname aan de Alkmaarse brandweer opengesteld voor vrijwilligers. De leden van de turnclub Kracht en Vlugheid vormden toen een korps. Van dit brandweerkorps is een penning bewaard in de verzameling. Van het andere vrijwilligerskorps, Burgerplicht, zijn er zelfs heel veel. Op de voorkant staat de naam van het korps, op de achterkant het nummer van de brandweerman. Tussen 1880 en 1892 had Alkmaar bovendien een vrijwilligerskorps dat genoemd was naar de uitvinder van de brandspuit, Jan van der Heijden; ook daarvan zit een brandspuitpenning in de Alkmaarse collectie.