Met de nieuwste techniek wordt herdacht dat Batavia (nu Jakarta) 400 jaar geleden werd gesticht. Vanuit een comfortabele stoel in een speciaal voor dit soort presentaties ingerichte zaal met dertig stoelen kunnen museumbezoekers 400 jaar terug in de tijd gaan en plekken bezoeken die al lang niet meer bestaan.

Het Westfries Museum staat bij de stichtingsdatum van Batavia stil omdat er een nauwe relatie bestaat tussen Hoorn en dit voormalige handels- en bestuurscentrum van de VOC, dat later zou uitgroeien tot de hoofdstad van Nederlands-Indië.

In 1918 ontdekte een medewerker op de zolder van het Hoornse Statenlogement een stoffig pakket, dat een zwaar beschadigde kaart bleek te bevatten van de stad Batavia in 1627. Het Rijksmuseum zorgde er voor dat de kaart werd schoongemaakt en een nieuw doek kreeg. Sinds 1919 hangt de kaart in het Westfries Museum.

Jacatra

Batavia was het geesteskind van de in Hoorn geboren gouverneur generaal Jan Pietersz Coen, die voor de VOC in Azië een centraal punt wilde maken waar de handel in dit deel van de wereld samen  kon komen. Hij liet daarvoor zijn oog vallen op de Javaanse havenstad Jacatra.

Dat was zeer tegen de zin van de plaatselijke vorst van Mataram, die een verbond met de Engelse tegenstrever van de VOC sloot om dit te voorkomen. Dat leidde tot een gewapend conflict, dat in 1619 in het voordeel van J.P. Coen werd beslecht. Op 30 mei van dat jaar stichtte hij op de puinhopen van Jacatra zijn zo vurig gewenste handelscentrum.

Held of schurk?

Over de persoon van Coen is de laatste jaren veel te doen geweest. Was hij een held of een schurk? Het Westfries Museum maakte er een project van in de vorm van een rechtszaak die draaide rond de vraag of J.P. Coen een standbeeld waard was. Er kwamen getuigen voor èn tegen aan het woord en de bekende historicus Maarten van Rossem trad op als rechter. De discussie leidde zelfs tot een glossy magazine: de COEN!, dat hier is te zien.

In 1627 liet de toenmalig gouverneur generaal Pieter de Carpentier het toen pas acht jaar oude Batavia door de Delftse landmeter Frans Floris van Berckenrode vastleggen op een immens grote geschilderde kaart. De kaart was bestemd voor de VOC-directie in Holland, die er in het Amsterdamse Oost-Indische Huis graag mee pronkte.

Op de kaart is het Kasteel van Batavia goed te zien. Dat kasteel bestond uit een fort met vier bastions langs de rivier de Cliwang, dat de haven en de ommuurde stad moest beschermen. Het kasteel bood onderdak aan de bestuursgebouwen, de pakhuizen, de werkplaatsen en de woonhuizen van het personeel van de VOC.

Smeltkroes

Batavia telde toen slechts een paar duizend inwoners en werd gekenmerkt door Hollands aandoende grachten. Maar Hollands was Batavia allerminst, want de bevolking bestond voor het grootste deel uit Aziatische handelaren en tot slaaf gemaakte werkkrachten uit China, India en de Indische archipel. Batavia was een smeltkroes van culturen en daarmee ook van bouwstijlen. Zelfs de Hollandse huizen waren aan de Indische omstandigheden aangepast, met overhangende dakranden die bescherming moesten bieden tegen de zon, en met bijgebouwen voor de tot slaaf gemaakten.

Het was een smeltkroes en dat is lang zo gebleven. Aan het eind van de 17e eeuw was het handelscentrum uitgegroeid tot een stad van 70.000 inwoners die het middelpunt vormde van internationale handel, waarin zowel Hollanders als Chinezen een belangrijk aandeel hadden. Europeanen vormden nog geen tien procent van de bevolking. Tegenwoordig heet de stad Jakarta en is het een bruisende metropool die bijna net zoveel inwoners telt als héél Nederland.

Nieuw Jakarta

Of de stichting van Batavia over honderd jaar opnieuw valt te gedenken valt overigens te betwijfelen, omdat Jakarta zijn status als bestuurscentrum dreigt te verliezen. In mei 2019 keurde president Joko Wikodo een plan goed voor een nieuwe hoofdstad voor Indonesië, die buiten het eiland Java moet komen. Het laaggelegen Jakarta kampt immers vaak met overstromingen, vervuiling en ernstige verkeersopstoppingen. “Dat ons museum de oudst bekende geschilderde landkaart van Batavia heeft was natuurlijk de belangrijkste reden voor dit bijzondere project,” zei directeur Geerdink bij de opening van de nieuwe VR-presentatie.

In de VR-zaal in het museum kunnen dertig mensen tegelijk naar de ‘Batavia 1627 VR’ kijken, waar historica en Indonesië-kenner Bea Brommer aan meewerkte. Rob Tuytel van de Company Of Visuals tekende voor het project. De presentatie, die een half uur duurt, is gratis voor museumbezoekers toegankelijk, maar het is aan te raden van tevoren een plekje te reserveren.

Tekst: Arnoud van Soest

Publicatiedatum: 29/05/2019