Gelijkenis

De meest in het oog springende gelijkenis is dat de draaiing van de kop van beide honden exact overeenkomt. Beide kijken met een iets geopende bek in dezelfde richting omhoog. Identiek is ook de donkere streep die de positie van het rechteroog aangeeft. Bij beide dieren is het schedeldak in tweeën verdeeld. Ook de halsbanden komen sterk overeen. Toch zijn er ook kleine verschillen. De neus van de hond in De Nachtwacht is iets platter en de oren hangen meer naar beneden. Ook maakte Rembrandt de bek iets opener en voegde hij een tong toe.

Houding

Daarnaast komt de houding van beide honden overeen. Van de Venne’s hond is in zijn tekening diagonaal in het beeldvlak geplaatst, met zijn bovenlichaam laag bij de grond. Het grootste verschil is dat de hond van Rembrandt op vier poten staat, terwijl de hond van Van de Venne op zijn voorpoten ligt, met zijn borst tegen de grond. In De Nachtwacht zijn, in tegenstelling tot de tekening, wel beide achterpoten en de staart te zien.

Ondertekening

In de recent ontdekte ondertekening, die dankzij macro-röntgenfluorescentie (MA-XRF) onderzoek zichtbaar gemaakt kon worden, is te zien dat de rechtervoorpoot van de hond op De Nachtwacht aanvankelijk meer gebogen werd weergegeven, waardoor de poot zich dichter bij de grond bevond. In eerste instantie leek de houding van de hond in De Nachtwacht daardoor nog meer op die van het dier in Van de Venne’s afbeelding.

“Het is bijzonder dat zelfs na bijna 400 jaar nog steeds nieuwe ontdekkingen worden gedaan bij een van de meest onderzochte schilderijen ter wereld. Deze vondst geeft meer inzicht in het denkproces van Rembrandt bij het maken van dit schilderij.” – Taco Dibbits, hoofddirecteur Rijksmuseum

Jozef

Kunstenaar, dichter en uitgever Adriaen van de Venne (1590-1662) maakte de tekening in 1619. Het toont het Bijbelverhaal van Jozef die wordt verleid door de vrouw van Potifar. Het is een ontwerp voor de titelpagina van het boek Self-stryt, dat is, Krachtighe beweginghe van Vlees ende Gheest, een populair boek van Jacob Cats dat in 1620 voor het eerst werd uitgegeven.

Collectie

Naast de gelijkenissen tussen de honden, zijn er andere aanwijzingen dat Rembrandt de tekening van Van de Venne moet hebben gekend. Hij gebruikte hetzelfde thema in zijn schilderij De vrouw van Potifar beschuldigt Jozef (1655), waarin het handgebaar en blik omhoog van Jozef sterk doen denken aan het handgebaar van de centrale Jozeffiguur in de tekening. Rembrandt maakte ook een ets, Jozef en de vrouw van Potifar (1634), waarin gelijkenissen zijn te zien met de bedscène in de achtergrond van de tekening. Of Rembrandt, die een zeer grote verzameling prenten en tekeningen van andere kunstenaars bezat, de tekening van Adriaen van de Venne ook in zijn eigen collectie had, is niet bekend. Rembrandt greep vaker terug op bestaande prenten en tekeningen, onder meer voor de houdingen van verschillende schutters op De Nachtwacht.

“Toen ik de tekening zag moest ik direct aan de hond op De Nachtwacht denken. De kop, de halsband en de houding vertonen zo’n grote gelijkenis dat het niet anders kan dan dat Rembrandt deze tekening heeft gebruikt als inspiratiebron. Het onderzoek dat daarop volgde bevestigt dit.” – Anne Lenders, conservator Operatie Nachtwacht

Nieuwe YouTube-serie

Het Rijksmuseum heeft in eigen beheer een nieuwe, zesdelige YouTube-serie gemaakt vol bijzondere verhalen over De Nachtwacht. In The Night Watch: Every Inch a Story ontdek je hoe Rembrandts beroemdste schilderij steeds nieuwe geheimen prijsgeeft. De afleveringen nemen je mee langs verborgen details, historische context én het baanbrekende onderzoeks- en restauratieproject Operatie Nachtwacht, dat als rode draad door de serie loopt. Kunsthistorici, onderzoekers en restauratoren delen hun inzichten en laten zien hoe dit bijna vier eeuwen oude meesterwerk nog altijd tot de verbeelding spreekt. De afleveringen verschijnen vanaf vandaag op het YouTube-kanaal van het Rijksmuseum.

Operatie Nachtwacht

Operatie Nachtwacht is het grootste en meest omvangrijke onderzoeks- en restauratieproject van Rembrandts meesterwerk ooit. Natuurwetenschappers, restauratoren en conservatoren werken samen met de experts van partner AkzoNobel om het schilderij optimaal te behouden voor de toekomst. Operatie Nachtwacht startte in de zomer van 2019 en vindt plaats voor het oog van het publiek in een speciaal ontworpen glazen ruimte. Momenteel werken de restauratoren aan het afnemen van het vernis. Meer informatie hierover is te vinden op Operatie Nachtwacht – Rijksmuseum.

Bron: Rijksmuseum Amsterdam

Publicatiedatum: 25/09/2025