Fort bij Marken-Binnen is één van de forten van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1881-1919 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam als geheel nooit in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Het Fort bij Marken-Binnen werd gebouwd op de plek waar de rivier de Stierop en de Markervaart samenkomen. Vijandelijke troepen konden beide waterwegen gebruiken om via het Alkmaardermeer de Stelling binnen te vallen. Het Fort bij Marken-Binnen moest dit kwetsbare punt verdedigen. Het fort kwam in 1904 gereed en er konden meer dan 300 soldaten worden ondergebracht.

Markerpolder

De Markerpolder is rond het jaar 1000 ontstaan door veenontginning. Hierbij werd het veen, een dikke laag plantaardig materiaal dat zich over duizenden jaren had opgehoopt, drooggelegd zodat de grond geschikt werd voor landbouw en bewoning. Toen het Starnmeer in 1637 werd drooggemaakt, kreeg de polder zijn huidige vorm. Aan weerszijden van het vrijgekomen gebied werd een ringvaart aangelegd voor de scheepsvaart naar Alkmaar. Het dorp Markenbinnen kwam binnen deze ringvaart te liggen. Voordat grote meren als de Beemster en de Purmer in de zeventiende eeuw werden drooggemalen tot landbouwgrond, kon je vanuit Markenbinnen naar de Zuiderzee varen. Haringvisserij, de walvisvaart en het maken van zeildoek waren de belangrijkste bronnen van inkomsten voor het dorp.

Alkmaardermeer

Hoewel er in de zeventiende eeuw al plannen waren om het Alkmaardermeer droog te pompen, is dat nooit gebeurd. Het meer was nodig voor de opvang van al het water dat uit de omliggende gebieden werd weggemalen. Voor de Stelling van Amsterdam had de aanwezigheid van een grote plas water zowel voordelen als nadelen. Een voordeel was dat het Alkmaardermeer kon zorgen voor een snelle toevoer van zoet water, waarmee de Starnmeerpolder, Westwouderpolder en de polders ten zuiden van Uitgeest ten tijde van oorlog onder water konden worden gezet. Zoet water had daarbij de voorkeur boven zeewater. Poldergronden die met zout water overstroomd werden, konden boeren jarenlang niet gebruiken. Een nadeel was dat het Alkmaardermeer een zwakke plek in de verdediging vormde. Vijandelijke troepen konden via het meer per boot de ringvaart op om door de hoofdverdedigingslinie van de Stelling te breken. Met zware kanonnen op het Fort bij Marken-Binnen moest een dergelijke aanval worden voorkomen.

Liniewal in de Starnmeerpolder

Om te zorgen dat het zuidelijk gedeelte van de Starnmeerpolder droog bleef wanneer de Stelling in werking trad, werd halverwege de polder een liniewal aangelegd. Deze wal hield het water tegen en vormde ook een gedekte opstelling : een plek waar soldaten en geschut beschermd waren tegen vijandelijk vuur. De ongeveer 400 meter lange wal werd tussen 1899 en 1901 aangelegd, nog voordat het fort voltooid was. De liniedijk liep van de Knollendammervaart tot aan de noordelijke dijk van de Markerpolder. Bij de aansluiting met de Knollendammervaart kwam een inlaatduiker : een constructie die werd gebruikt om water in de polder te laten. Deze inlaat en de ontvangkom voor het water zijn nog zichtbaar in het landschap. Van de liniewal zelf is helaas weinig bewaard gebleven. Op twee korte stukken bij de ringvaart en de Markerdijk na is de wal geheel afgegraven.

Brandweeroefencentrum

Het Fort bij Marken-Binnen werd ingericht met de gebruikelijke bewapening voor stellingforten: vier zware kanonnen met een bereik van 6 tot 8 kilometer. Deze kanonnen stonden opgesteld in de twee kazematten aan weerszijden van het hoofdgebouw. In de frontwal werden twee hefkoepels geplaatst voor geschut dat voor kortere afstanden (tot 3 kilometer) gebruikt werd. Wanneer er vanuit deze koepel een schot gelost werd, bewoog de koepel snel omlaag. Zo werd voorkomen dat het geschut geraakt kon worden door de vijand.

Zoals voor (bijna) alle forten van de Stelling geldt, is er op het Fort bij Marken-Binnen nooit gevochten. Na de Tweede Wereldoorlog werd het fort gebruikt door de Bescherming Bevolking : een organisatie die hulp moest verlenen aan de Nederlandse bevolking tijdens oorlogen en grootschalige rampen. De organisatie bestond uit een brandweer, een eerstehulpdienst en een reddingsdienst. Na opheffing van de Bescherming Bevolking in 1986 werd het fort een opleidingscentrum voor de regionale brandweer van Noord-Kennemerland.

Herbouw genieloods

Tussen 2006-2008 werd de oude genieloods herbouwd, die in de jaren 1950 gesloopt was. Daarbij werd goed gekeken naar het oorspronkelijke ontwerp uit 1894. Zo is de originele kleurstelling overgenomen en lijkt de vloer net als vroeger uit klinkers te bestaan. Dankzij de houten constructie en het gebruik van glas heeft de nieuwe loods een open karakter. De begane grond is in gebruik als kantine en op de eerste verdieping bevinden zich de kantoren van het opleidingscentrum. De loods is uitgerust met een zeer energiezuinig systeem dat gebruikmaakt van aardwarmte. Via de heipalen vindt er warmte- en koudeopslag in de grond plaats, waarmee de loods wordt verwarmd en gekoeld.

Tegenwoordig wordt het Fort bij Marken-Binnen doordeweeks gebruikt voor veiligheidstrainingen op het gebied van bedrijfshulpverlening, EHBO en brandweerwerkzaamheden. In het weekend wordt het fort onder de naam FORTtreffelijk verhuurd als evenementenlocatie. Bezoekers kunnen er terecht voor activiteiten als lasergamen, een escaperoom en kinderfeestjes. Enkele ruimtes in het fort en de genieloods worden afzonderlijk verhuurd voor bruiloften, vergaderingen en bedrijfsuitjes.

Tekst: Jephta Dullaart (2012). In 2024 herzien door de redactie van Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over het Fort bij Marken-Binnen is te vinden op de volgende websites:

• FORTtreffelijk
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 13/03/2024