3 min

Jagers trekken schip voort

Om te voorkomen dat de jager het schip op de wal trekt loopt de lijn om de paal. De schipper moet tegenroer geven, anders gaat het nog mis. Paard en ruiter gaan dus buiten de paal om, vlak langs het water. Aan de paal zit een verticale rol, die draaien kan in twee ogen, soepeltjes meedraaiend met de lijn die er strak omheen loopt. Er stonden ooit zo’n 150 rolpalen langs de westkant van de Amstel. Soms was er een speciaal aangelegd pad langs het water, het jaagpad, waarover de paarden en jagers gingen, soms was het slechts een ingesleten paadje in de berm. Een scheepsjager was dus iemand die, al of niet geholpen door een trekdier, een schip voorttrekt.

Belangrijk overleg bij rolpaal

Al voor Rembrandt langs de Amstel ging zitten tekenen was er al een prent vervaardigd waarop een rolpaal duidelijk is afgebeeld. In 1650, kort na de Tachtigjarige Oorlog was er een conflict tussen de prins-stadhouder Willem II en Amsterdam. Een legertje van de prins betrok zijn hoofdkwartier in een buitenplaats langs de Amstel. Daar vond, voor de deur, een belangrijk overleg plaats met het stedelijk bestuur. Er is een fraaie prent van. Boven het gezelschap deftige heren torent een rolpaal uit. De tekeningen van Rembrandt, met rolpalen, zijn van iets later datum.

Vond Rademaker ze storend?

In 1730 tekent Abraham Rademaker zijn beroemde prentenatlas van riviergezichten en buitenplaatsen langs de Amstel. Daarop is geen enkele paal te zien. De palen waren echter tot ver in de twintigste eeuw aanwezig. Vond Rademaker ze storend in het landschap? Rembrandt tekende een rolpaal bij een Amstelbocht. Rademaker tekent vanaf dezelfde plek. De overkant, met een molentje en een herberg is nog exact hetzelfde, de paal is echter verdwenen.

Landschap met trekschuit. Beeld: Collectie Stichting Provinciale Atlas Noord-Holland, inventarisnummer: 359_3485a.

Onderhoud

Het Historisch Museum Ouder-Amstel beschikt over een opgave van werkzaamheden aan de rolpalen tussen 1890 en 1940. Jaarlijks moest een aantal rolpalen vervangen worden, vooral de rollen waren aan slijtage onderhevig. Ieder jaar werd een aantal palen geschilderd. Zo nam men in 1915 veertig rolpalen onder handen langs de Amstel tussen Amsterdam en Ouderkerk. Het jaar erop betrof het de vijftig rolpalen die stonden tussen Ouderkerk en Roodepaal (op de grens van Amstelveen en Uithoorn, bij de Hollandse Dijk). In het stuk van de Amstel en de Drecht tussen Roodepaal en Vrouwenakker werden in 1917 de 47 rolpalen geschilderd. En in 1918 waren de twintig rolpalen aan de Drecht tussen Vrouwenakker en de sluis bij Nieuwveen (nabij Bilderdam) aan de beurt. Vanaf 1925 werden rolpalen, maar niet alle, verwijderd. Vanaf 1929 zijn er jaarlijks tien geschilderd, de laatste genoteerde verfbeurt van álle palen is in 1940.

Rechts de poort van buitenplaats Wester-Amstel. Op de achtergrond molen De Zwaan, nabij Ouderkerk aan de Amstel. Deze foto heeft Jan Zeegers vermoedelijk gemaakt tussen 1890 en 1930.

Niet alleen deftige trekschuiten

De palen waren dus tot ver in de twintigste eeuw in gebruik. De paarden en hun berijders, de jagers, vonden onderdak in herbergen als Groot en Klein Paardenburg en het Jagershuis. De jagers trokken niet alleen passagiersschuiten met een strakke dienstregeling. Ook vrachtschuiten werden getrokken. Soms met een gehuurde jager, soms door de schipper met zijn paard, terwijl zijn vrouw het roer hield. Een foto van omstreeks 1900 toont waarschijnlijk zo’n zelfstandige ondernemer. Hij passeert hier de buitenplaats Wester-Amstel. Duidelijk is het jaagspoor te zien, buiten de paal om.

Auteur: Piet Roos.

Publicatiedatum: 23/02/2011