De Nieuwe Hollandse Waterlinie was een belangrijke Nederlandse verdedigingslinie tussen de Zuiderzee en de Biesbosch. Door middel van een netwerk van forten en sluizen moest een groot deel van Holland en Utrecht beschermd worden tegen vijandelijke aanvallen. De sluizen konden omliggende gebieden onder water zetten, waardoor zij onbegaanbaar werden voor de vijand. Vanuit de forten werden kwetsbare plekken in de verdediging beschermd. De Nieuwe Hollandse Waterlinie was tussen 1870-1945 in gebruik.

De Stelling van Amsterdam werd tussen 1880-1920 aangelegd. Ook dit was een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten.  Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam nooit als geheel in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Sluizen rond het Muizenfort

Binnen de vesting Muiden ligt een aantal sluizen waarmee omliggende gebieden onder water gezet konden worden. Deze waren voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie en later voor die van de Stelling van Amsterdam van groot belang. Met de bouw tussen 1874 – 1877 van Gebouw C en de tegenoverliggende Kazerne , werd de vesting gemoderniseerd. Het Muizenfort ligt op de oostelijke stadswal en schermde de Naardertrekvaart en de daarnaast gelegen weg af. Met een aantal andere forten in de Vechtstreek werd de gehele Vesting Muiden in 1892 toegevoegd aan het Zuidoostfront van de Stelling van Amsterdam. De bijnaam Muizenfort kreeg Gebouw C waarschijnlijk pas in 1939, toen de grijsgroene uniformen van de ingekwartierde soldaten ‘muisgrijs’ geworden waren.

Een gebouw in de gracht

Halverwege de negentiende eeuw werd de zeventiende-eeuwse vesting van Muiden gemoderniseerd. Als eerste werd in 1852 het torenfort van de Westbatterij Muiden gebouwd. Twee decennia later bouwde men aan de oostkant, bij de voormalige Naarderpoort, een zogenaamde caponnière . Dit was een vooruitgeschoven en overdekt verdedigingswerk in de gracht, aan de voet van de hoofdwal . Deze caponnière kwam op de plaats van een ravelijn : een hoekig uitbouwsel of eilandje aan de buitenkant van een vestingmuur, dat meestal een stadspoort moest verdedigen. Op de caponnière werd een bomvrij fort aangelegd, met dikke muren die bescherming boden tegen vijandelijk vuur. Dit fort, Gebouw C, bood onderdak aan zo’n 100 manschappen. Het fort heeft zware gemetselde tongewelven , die bedekt zijn met een laag zand. Zo was het gebouw beter beschermd tegen inslaande granaten. Ook werd regenwater door deze zandlaag gefilterd en opgevangen in grote waterreservoirs in de kelder. De ronde uitbouw aan de rechterzijde was bestemd als verblijf voor officieren.

Kazerne

Gelijktijdig met de bouw van het Muizenfort werd de bomvrije kazerne aan de overkant gebouwd. Van dit Gebouw D is alleen de gevel zichtbaar. De rest van de kazerne gaat, net als het fort, schuil onder een dikke laag aarde. De kazerne was een kleine stad op zich. Over twee verdiepingen waren diverse voorzieningen aanwezig, zoals een keuken, ziekenboeg, levensmiddelenmagazijn, een grote kantine en zelfs een bakkerij. In de kazerne waren ook officiersvertrekken ingericht, maar de bevelhebbers hadden woonruimtes buiten het fort. De fortcommandant woonde in het huis rechts tegenover de kazerne, de ondercommandant in het houten huis links aan de overkant. De manschappen deden hun oefeningen op een groot oefenterrein dat voor de kazerne lag.

De kazerne heeft in de loop der tijd verschillende gebruikers gehad. De soldaten die het fort op het eiland Pampus bouwden, vonden er aan het eind van de negentiende eeuw onderdak. Tijdens de mobilisatie voor de Eerste Wereldoorlog in 1914 trainden de manschappen van de bereden veldartillerie , op het voorterrein hun dieren. Tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben onderduikers dankbaar gebruikgemaakt van het enorme leegstaande gebouw. Na een grondige restauratie in de jaren 1970 kreeg de kazerne een maatschappelijke functie. Nu biedt het robuuste gebouw een plek aan de Openbare Bibliotheek en vergadert het gemeentebestuur er in de Raadzaal.

Een fonkelnieuw bezoekerscentrum

Tot 1973 was het Muizenfort door het ministerie van Defensie in gebruik. Hierna werd het 10 jaar lang als jongerencentrum gebruikt. Na enkele jaren leeg te hebben gestaan, werd het fort in 1989-1990 door de gemeente opgeknapt en gebruikt als multifunctioneel centrum. Op de frontwallen is met hulp van de Stichting Herstelling een loopgravenstelsel aangelegd. Om vanuit deze loopgraven weer een goed uitzicht te hebben op de polders, is de beplanting op de helling verwijderd. In de zomer van 2011 zijn de restauratiewerkzaamheden aan het Muizenfort en de Kazerne voltooid.

Sinds 2017 heeft het Muizenfort een fonkelnieuw Bezoekerscentrum over de Vesting Muiden, als verdediging van zowel de Nieuwe Hollandse Waterlinie als ook de Stelling van Amsterdam. De tentoonstelling in de centrale ruimte is van de hand van het ontwerpbureau dat ook de inrichting van Fort Pampus verzorgde. Dit bureau heeft ook een kantoor in het fort. De Historische Kring Stad Muiden heeft prachtige vitrinewanden ingericht met een deel van hun collectie. Ook is er sinds 2019 een escaperoom in het fort te vinden. Kortom, een fort om zeker eens een kijkje te nemen.

Tekst: Inge Molenaar (2020). In 2024 herzien door de redactie van Oneindig Noord-Holland.

Het fort is elke dag van 09:00 – 18:00 geopend. In de vitrines van de Historische Kring Stad Muiden (HKSM) worden op verschillende tijden exposities vertoond over de rijke geschiedenis van Muiden. Elke zaterdag heeft de HKSM haar deuren geopend tussen 11:00- 13:00 uur om u te ontvangen voor vragen of een praatje. Er zijn vergaderruimtes te huur in het fort, waar vergaderd kan worden.

Meer informatie

Meer informatie over het Muizenfort is te vinden op de volgende websites:

• Fort C
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water 

Publicatiedatum: 24/04/2024