Het relatief kleine fort bezat nog een andere belangrijke taak: via het Noordzeekanaal en de nevenkanalen werd een aantal andere forten in dit deel van de Stelling voorzien van voedsel. Hiervoor beschikte het fort over een aantal opslagkelders onder de kazematten bekleed met geglazuurde tegels. Het fort is een oase voor flora en fauna te midden van alle drukke havenactiviteiten langs het Noordzeekanaal.

Noorzeekanaal en IJpolders

Het Noordzeekanaal werd tussen 1865 en 1876 aangelegd en had grote gevolgen voor de verdediging van Amsterdam en daarmee voor de bouw van de Stelling. Vanuit het IJ werd het kanaal via Velsen naar de Noordzee gegraven. Bij Velsen was het duingebied tussen land en Noordzee het smalst en bij de zeemonding werd de haven van IJmuiden aangelegd. Er werd een zeesluis aangelegd, die al snel te klein bleek. In 1896 kwam er een nieuwe sluis die met zijn 225 meter lengte destijds de grootste sluis ter wereld was.

Grote delen van het oude IJ die aan weerskanten van het kanaal kwamen te liggen werden ingepolderd. In deze IJpolders werden tien zijkanalen aangelegd. Met de verkoop van landbouwgrond probeerde men een deel van de investeringen voor de aanleg van het Noordzeekanaal terug te verdienen. Die investeringen waren destijds astronomisch: 58 miljoen gulden, terwijl er oorspronkelijk was uitgegaan van een bedrag van 18 miljoen gulden. Ter vergelijking: de totale kosten voor de aanleg van de Stelling van Amsterdam werden in 1880 begroot op 30 miljoen gulden.

Wijkermeerpolder

Een van de nieuwe ingepolderde stukken langs het kanaal betrof het Wijkermeer, een westelijke uitloper van het oude IJ. De vruchtbare kleigronden waren zeer geschikt voor landbouw en veeteelt. Vandaar dat men slechts het meest oostelijke deel van de polder als inundatieveld wilde gebruiken. De rest van de polder moest tijdens een belegering vrij gehouden worden voor de productie van voedsel. Vanaf het Fort Zuidwijkermeer loopt in noordelijke richting een 2,5 kilometer lange liniewal naar het Fort Aagtendijk. De verhoogde wal deed niet alleen dienst als inundatiekering, maar bood ook bescherming tegen vijandelijk vuur bij transport van manschappen en materieel tussen beide forten.

Levensader en gevaarlijk acces tegelijk

Het Noordzeekanaal reikte tot in het hart van de Stelling en maakte het mogelijk Amsterdam tijdens een belegering te bevoorraden vanaf zee. Ook konden ten tijde van oorlog buitenlandse hulptroepen via het Noordzeekanaal snel de Stelling worden ingebracht. Het Noordzeekanaal was voor de logistiek van de Stelling te beschouwen als de levensader van het systeem.

Daarnaast functioneerde het Noordzeekanaal als een zeer belangrijke wateraanvoer voor de inundering van het westelijk gedeelte van de Stelling. De zijkanalen van het Noordzeekanaal drongen diep het gebied in en waren zo een snelle aanvoerbron van inundatiewater voor het (noord)westelijk front. Aan de andere kant maakte de open zeemonding van het kanaal het ook tot een zeer kwetsbare plek voor een vijandelijke aanval. Verdediging van het kanaal was daarom van eminent belang voor de veiligheid van de hoofdstad. Om te voorkomen dat de vijand via het Noordzeekanaal de Stelling kon binnendringen werd al in 1885 begonnen met de aanleg van een kustfort bij de sluizen van IJmuiden. Het Fort bij IJmuiden was verantwoordelijk voor de verdediging van de monding van het kanaal en de sluizen. Fort Zuidwijkermeer beschermde samen met het Fort bij Velsen de kanaaloevers landinwaarts.

Opslag van vlees

Zuidwijkermeer is een relatief klein fort waarin slechts 160 soldaten gelegerd konden worden. Naast de militaire functie was het fort ook in logistiek opzicht van belang. Het fort speelde een cruciale rol in de aanvoer van levensmiddelen voor de andere forten in dit deel van de Stelling. De ligging aan het kanaal en de nabijheid van de goede agrarische gronden van de IJpolders maakte het fort geschikt voor de opslag van voedsel. Hiertoe werden speciale kelders onder de kazematten aangelegd, bekleed met geglazuurde tegels voor de hygiëne en koelte.

Hangplek voor ijsvogels

In 1993 heeft Stichting Landschap Noord-Holland het fort in eigendom gekregen. Een aantal jaren geleden is er groot onderhoud gepleegd en zijn diverse hoge bomen gekapt. Het gras wordt kort gehouden door een kleine kudde heideschapen die bijna het hele jaar rond op het fortterrein leven.

Vandaag de dag is het fort een rustplaats voor vogels en kleine zoogdieren. Men is terughoudend in het beheer van het terrein en wil vooral de natuur zijn gang laten gaan. Wel is in een steil oevergedeele een aantal gaten geboord waarin de ijsvogel zijn nest kan maken. Ook de rietgors en karekiet broeden op het terrein. De dodaars, een klein soort fuut, wordt zo nu en dan gespot in de fortgracht. Deze markante watervogel wordt aangetrokken door het relatief zuivere water in de afgesloten ringgracht.

Springstoffen, films en kaas

Nadat de Stelling van Amsterdam na de Tweede Wereldoorlog haar verdedigende functie had verloren, gebruikte het Ministerie van Defensie het fort als magazijn voor springstoffen. Midden jaren tachtig kwam hier een einde aan en werden de explosieven ingeruild voor filmrollen. Filmmuseum Eye bewaarde hier zijn collectie acetaatfilms, onder meer bestaande uit de oude Polygoonjournaals. Deze films moeten koel en in relatief vochtige ruimten worden opgeslagen, precies de omstandigheden die men aantreft bij lege stellingforten. De acetaatfilms werden over het hele fort bewaard.

Inmiddels is het ‘vleesfort’ Zuidwijkermeer een kaasfort geworden. Samen met Landschap Noord-Holland werden plannen ontwikkeld om het fort te restaureren en rijpingskamers te realiseren waar in een historische omgeving met moderne technieken op een voedselveilige manier kazen worden gerijpt. De dikke muren en constante temperaturen maken Fort Zuidwijkermeer tot een perfecte rijpings- en opslaglocatie. Onder de naam Kaasfort Amsterdam worden hier 300 soorten ambachtelijke kazen opgeslagen.

Verhaal: Jephta Dullaart

Meer informatie

Meer informatie over Fort Zuidwijkermeer kunt u vinden op de volgende website:

• Hollandse Waterlinies
• Kaasfort Amsterdam

Publicatiedatum: 03/08/2012