Fort Coehoorn, zou het eerste fort uit gewapend beton zijn geweest, als het zou zijn afgebouwd. Echter, in 1914 brak de Eerste Wereldoorlog uit en werd de bouw van forten gestopt. De aardwerken, fundering en opzichterswoning waren toen al gereed. Na de oorlog werd Fort Coehoorn niet meer voltooid. De verwoestende werking van de Eerste Wereldoorlog had aangetoond dat een kringstelling bestaande uit forten inmiddels een achterhaald militair concept was gebleken. Wel werd in de jaren daarna veelvuldig gebruik gemaakt van gewapend beton bij kleine verdedigingswerken binnen de Stelling van Amsterdam.

Indrukwekkend nieuw fort

In 1893 werden de vestingsteden Weesp en Muiden toegevoegd aan de Stelling van Amsterdam en vormden zij de hoofdverdedigingslinie aan de oostzijde. Vanaf dat moment begon men serieus na te denken over een modern fort bij Muiderberg waarmee de hoofdlinie naar het oosten opschoof. De bouw van een modern fort bij Muiderberg leverde de legerleiding een aanzienlijke besparing op. Dure aanpassingen aan de verouderde forten bij Muiden en Weesp waren niet meer nodig. De geplande locatie van het fort was aan de Krommedijk, de oorspronkelijke Zuiderzeedijk ten oosten van het dorp Muiderberg. Het originele plan ging uit van een zeer omvangrijk fort bestaande uit maar liefst 29 vertrekken; een stuk groter dan het gebruikelijke aantal van 16 tot 20 ruimten. Aan dit plan was ook nieuw dat het fort uitgerust werd met maar liefst 3 pantserkoepels, naast de gebruikelijke hefkoepels aan weerszijden van het hoofdgebouw. Vanuit het hoofdgebouw waren alle koepels te bereiken via poternes (bomvrije gangen). Ook uniek was dat het hoofdgebouw werd opgetrokken uit gewapend beton. De naam van het fort verwijst naar de bekende Hollandse militair en vestingbouwer Menno van Coehoorn (1641-1704) die een succesvolle methode ontwikkelde voor de vestingbouw in het vlakke, Nederlandse landschap.

Grote Oorlog gooit roet in het eten

In 1912 begon men vol goede moed aan de bouw. In totaal was er een budget van zo’n 850.000 gulden, ruim twee keer zoveel dan de gemiddelde kosten voor de bouw van een fort. In 1913 kwam de fortwachterswoning aan de huidige Eikenlaan gereed. Toen men in de zomer van 1914 zo ver was om de bouw van het fort te beginnen, brak de Eerste Wereldoorlog uit. De prioriteit van het leger lag bij de algehele mobilisatie en bij het in gereedheid brengen van bestaande forten, niet bij de bouw van een nieuw fort. De ‘Great War’ zoals de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) in de ons omringende landen werd genoemd, maakte pijnlijk duidelijk dat kringstellingen rondom hoofdsteden zeer kwetsbaar bleken. De stellingen van Antwerpen en Luik werden zonder al te veel moeite ingenomen door de Duitsers. Na afloop van de oorlog in 1918 besloot het Ministerie van Defensie dan ook af te zien van voltooiing van het fort. Men bouwde niet alleen de onvoltooide forten niet af, ook paste men het verdedigingsconcept van de Stelling van Amsterdam aan. In plaats van grote, kwetsbare forten te bouwen, investeerde het Ministerie van Oorlog in kleinere, flexibele geschutsopstellingen en bomvrije schuilplaatsen tussen de forten in. Langs de hoofdverdedigingslijn kwamen veldstellingen met kazematten voor kanonnen en mitrailleurs. Dit laatste wapen werd een steeds belangrijker middel in het verdedigingsconcept van de Stelling van Amsterdam.

Nieuwe plannen

Bovengenoemde ontwikkelingen leidde ertoe dat er een alternatief plan kwam voor Fort Coehoorn. Op de bestaande aardwerken moesten een aantal schuilplaatsen en kazematten komen die onderling met loopgraven werden verbonden. Maar ook dat plan werd uiteindelijk niet uitgevoerd. Tussen 1936 en 1939  werd een grote loods en een aantal barakken op het fortterrein geplaatst. In de jaren ’50 en ’60 werden in deze barakken Molukse vluchtelingen uit toenmalig Nederlands-Indië opgevangen. In de jaren zeventig is er op de plaats van het fortterrein een nieuwbouwwijkje aangelegd. Waar nu de Paulus Potterlaan loopt, liep ooit de fortgracht van het nooit gebouwde Fort Coehoorn.

Opschuiven van de linie

Ondanks dat de bouw van Fort Coehoorn werd stopgezet, werd de Hoofdverdedigingslinie van de Stelling in 1915 naar het oosten verlegd. Via Fort Uitermeer liep de nieuwe hoofdverdedigingslinie over de Keverdijk via Hakkelaarsbrug naar het geplande fort Coehoorn in Muiderberg. Aan de Keverdijk kwamen veldstellingen bestaande uit aarden batterijen en mitrailleurposten. In de jaren ’30 zijn langs deze linie enkele kazemat-groepen toegevoegd. Onder meer bij Hakkelaarsbrug waar de rijksweg 1 (de huidige A1) de linie doorkruiste.  Ook bij Muiden, Weesp en Uitermeer kwamen kazematten aan weerszijde van de Rijks- en Provinciale wegen die hier de oostelijke verdedigingslinie doorsneden. Deze kazematten zijn nog in het landschap terug te vinden, dit in tegenstelling tot Fort Coehoorn. Slechts de oude fortwachterswoning aan de huidige Eikenlaan, nu voorzien van de naam “De Coehoorn”, verwijst naar het ooit gedroomde super fort bij Muiderberg.

Stelling wordt Vesting Holland

Tijdens de Eerste Wereldoorlog had moderne belegeringsartillerie bij onze zuiderburen vrij eenvoudig soortgelijke forten uitgeschakeld. Bovendien maakte de snelle ontwikkeling van gevechtsvliegtuigen en bommenwerpers – die immers over inundaties konden vliegen – het onmogelijk om terugtrekkende legers voor langere tijd binnen een kringstelling te kunnen beschermen. De Stelling was ingehaald door de moderne oorlogsvoering. In 1921 nam de legerleiding het besluit om de zelfstandige status van de Stelling van Amsterdam op te heffen. De Stelling werd opgedeeld en  met verschillende linies samengevoegd. Zo ontstond de ‘Vesting Holland’ en kwam de verdediging van West-Nederland onder één commando. Het deel boven het Noordzeekanaal werd het noordfront van de Vesting Holland, terwijl het deel van Muiden tot Hinderdam tot het nieuwe oostfront ging behoren. In feite betekende dit dat de Stelling van Amsterdam met ‘pensioen ging’. Onder invloed van de militaire ontwikkelingen in Duitsland kwam eind jaren dertig een versnelde herbewapening van de Vesting Holland op gang. Met name langs belangrijke rijkswegen en spoorlijnen kwamen extra verdedigingswerken waarbij luchtafweergeschut de hoogste prioriteit kreeg. Veel heeft het niet mogen baten, want ook de verouderde Vesting Holland kon geen weerstand bieden tegen de massale Duitse luchtlandingsoperaties.

Verhaal: Jephta Dullaart (Redactie Oneindig Noord-Holland)

Meer informatie

Meer informatie over Fort Coehoorn kunt u vinden op de volgende website:

• Fort bij Muiderberg
• Provinciale recreatieve en toeristische website Stelling van Amsterdam

Publicatiedatum: 28/01/2013