Fort bij Spijkerboor is één van de forten van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1880-1920 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam nooit als geheel in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Het Fort bij Spijkerboor werd tussen 1886 en 1913 aan de Westdijk van de Beemster gebouwd. Het fort is onderdeel van het Noordfront en een van de grootste forten binnen de Stelling. In tijden van oorlog kon het fort onderdak bieden aan 326 soldaten.

Knooppunt van kanalen

Het Fort bij Spijkerboor is vernoemd naar het gelijknamige dorpje in de gemeente Wormerland. Spijkerboor lag op een strategisch punt dat voor de verdediging van het Noordfront zeer belangrijk was. Hier kwamen drie waterwegen samen: het Noordhollandsch Kanaal, de ringvaart van de Beemster en de Knollendammervaart. Het Fort bij Spijkerboor moest voorkomen dat vijandelijke legers via dit kwetsbare punt konden binnendringen.

Oorspronkelijk zou het fort aan de andere kant van het Noordhollandsch Kanaal komen, maar daar bleek de bodem niet stevig genoeg. In 1886 werd begonnen met het aanbrengen van extra zand, zodat de bouwgrond kon inklinken. Dat was nodig zodat het zware betonnen fort niet zou verzakken. Ook kreeg het fort een aarden verdedigingswerk met zandwallen . Vanaf 1911 werden de betonnen gebouwen geplaatst en in 1913 was het fort volledig klaar voor gebruik.

Een extra verdieping

Als onderdeel van het Noordfront, dat als laatste betonnen gebouwen kreeg, was het Fort bij Spijkerboor een van de modernste forten van de Stelling. Het fort is gebouwd volgens het zogenaamde ‘Model B’ : de hoofdindeling die de latere stellingforten kregen. De geschutskoepels die bij oudere forten los in de frontwal zaten, werden bij ‘Model B’-forten door een gang verbonden met het hoofdgebouw. Onder deze draaibare metalen koepels stonden kanonnen, die zo beschermd bleven tegen vijandelijk vuur. Er kwam ook een poterne (gang) tussen het voorgebouw en het mitrailleurgebouw. Bijzonder aan het fort is dat het uit twee verdiepingen bestaat. Dat was nodig om de goed over de Ringdijk te kunnen schieten. Van de betonnen stellingforten heeft alleen het Fort bij Hoofddorp en Fort bij Abcoude ook een bovenverdieping. Andere forten werden zo laag mogelijk gebouwd om ze uit het zicht van de vijand te houden.

Zware snelvuurkanonnen

Op alle forten van de Stelling stonden kanonnen. Bij de meeste forten konden deze kanonnen over een afstand van ongeveer 4 kilometer de wapens van de vijand uitschakelen. Fort bij Spijkerboor had zwaarder geschut dan gebruikelijk: het dubbelloopse snelvuurkanon in de pantserkoepel had een bereik van ruim tien kilometer. Het fort had hierdoor een schootsveld tot de duinen, Alkmaar en de Zuiderzee zodat vijandelijke troepen aan het hele noordfront beschoten konden worden.

De pantserkoepel weegt 20.000 kilo en kan 360 graden gedraaid worden. Zo konden de soldaten in alle richtingen kijken en schieten, terwijl zij door de koepel beschermd bleven. Om het kanon te bedienen waren maar liefst veertien mensen nodig. De koepelcommandant stond in het midden en gaf orders aan twee kanoncommandanten. Zij gaven op hun beurt weer aanwijzingen aan twee soldaten die het kanon richtten en twee soldaten die het kanon laadden. Zes mannen zorgden voor de aanvoer van munitie.

Te zwaar om op te blazen

Het Fort bij Spijkerboor is door de jaren heen goed behouden gebleven. Bijzonder is dat de pantserkoepel met de twee kanonnen nog compleet is. Bij de meeste andere forten zijn de meeste kleinere hefkoepels tijdens de Tweede Wereldoorlog meegenomen door de Duitsers, die het metaal omsmolten tot wapens. Dankzij zijn zware gewicht is de pantserkoepel van het Fort bij Spijkerboor niet afgevoerd. Het opblazen van de koepel zou zoveel schade aan het fort hebben veroorzaakt dat het niet meer gebruikt had kunnen worden en bovendien was het fort toen in gebruik als gevangenis.

Ook de andere ruimtes in het Fort bij Spijkerboor zijn nog in goede staat. Veel onderdelen van het oorspronkelijke interieur zijn bewaard gebleven: de keuken met grote ketels, de lokalen waar de soldaten verbleven, de wasplaats met kantelbare wasbakken en de toilethokjes met moderne wc-potten. Zelfs het privétoilet voor de officieren staat er nog.

Gevangenis voor oorlogsmisdadigers en verzetsstrijders

De poterne van het fort heeft een aantal opvallende schilderingen. In een zijruimte is zelfs een kapelletje ingericht. Dit zijn overblijfselen uit de tijd dat het fort diende als gevangenis, kort na de Tweede Wereldoorlog. Op het fort werden NSB’ers vastgezet, maar vanaf 1947 ook Nederlandse mannen die weigerden om te vechten tegen de onafhankelijkheidstrijd in Nederlands-Indië. Oorlogsmisdadigers en dienstweigeraars verbleven in die jaren in aparte gedeeltes van het fort. Omdat er oud-verzetsstrijders tussen de dienstweigeraars zaten, ontstonden er regelmatig confrontaties tussen beide groepen. Een stalen hek moest beide kampen gescheiden houden. De laatste gevangene verliet het fort in 1951.

Fort voor vliegtuigen en vleermuizen

Tussen 1952 en 1990 stond er op het fortterrein een radiobaken van de Royal Air Force. Vliegtuigen gebruikten deze zender voor navigatie. Sinds 1992 is het fort eigendom van Staatsbosbeheer, dat het tegenwoordig verpacht aan Natuurmonumenten. Op het fortterrein zijn bijzondere vogels te vinden, waaronder de bruine kiekendief, kleine karekiet, kneu, rietzanger, steenuil en torenvalk. Het populierenbos ten zuiden van het fort wordt momenteel omgevormd tot een gevarieerd loofbomenbos.

In de koude maanden overwinteren baardvleermuizen en vlinders op het fort. De constante temperatuur en vochtige omgeving maken het fort een ideale omgeving voor hun winterslaap. Om de dieren niet te storen is het fort tussen oktober en maart gesloten. Tussen april en september is het fort wél regelmatig open voor bezoekers. In de weekenden wordt er een theetuin bij de voormalige fortwachterswoning geopend. Het fortterrein kan het hele jaar door bezocht worden en ligt aan verschillende wandel-, fiets- en vaarroutes. Wie langer op het fortterrein wil blijven, kan in de voormalige bergloods van het fort een vakantiewoning huren.

Dit verhaal is in 2024 herzien door de redactie van Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over het Fort bij Spijkerboor is te vinden op de volgende websites:

• Natuurmonumenten: Fort bij Spijkerboor
• Natuurmonumenten: Natuurgebied Fort bij Spijkerboor
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies: Fort bij Spijkerboor
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies: theetuin
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 12/04/2024