Het is tevens een van de grootste forten van de Stelling en bood in zijn hoogtijdagen aan ruim driehonderd soldaten onderdak. Zeer bijzonder is dat de pantserkoepel met de twee originele kanonnen nog aanwezig is en kan worden bekeken. Via een uitschuifbaar trappetje klim je de koepel in en eenmaal boven sta je oog in oog met één van de krachtigste kanonnen uit die tijd.

Kruispunt van waterwegen

Het fort is vernoemd naar het gelijknamige dorpje in de gemeente Wormerland aan het Noord-Hollands kanaal. Gelegen op een strategisch punt was Spijkerboor voor de verdediging van het Noordfront zeer belangrijk. Hier komen drie waterwegen samen: het Noord-Hollands kanaal en de ringvaarten van de Beemster en de Starnmeerpolder. Oorspronkelijk was het de bedoeling dat het fort aan de andere kant van de ringvaart kwam, maar de bodem was daar te slap. In 1889 werd al begonnen met het aanbrengen van het aardewerk voor het inklinken van de bouwgrond, in 1911 werd het fort opgeleverd, maar pas twee jaar hierna kwam het betonnen bomvrije gebouw gereed. Het fort bij Spijkerboor diende ter afsluiting en verdediging van een kwetsbaar punt in de Stelling van Amsterdam.

Twee verdiepingen hoog

Als onderdeel van het Noordfront van de Stelling van Amsterdam, dat als laatste werd voorzien van betonnen forten, was Fort bij Spijkerboor destijds een van de modernere forten van het zogenaamde ‘standaardmodel B’. De geschutkoepels die voorheen los in de frontwal zaten, werden bij dit ‘Model B’ door een bomvrije gang, ook wel ‘poterne’, verbonden met het hoofdgebouw. Een nieuwe poterne kwam ook tussen voorgebouw en het nieuw toegevoegde mitrailleurgebouw. Wat het fort heel ongewoon maakt, is dat het uit twee verdiepingen bestaat vanwege de hoogte van de te verdedigen dijk; alleen Fort bij Hoofddop kent dit ook. Weliswaar hebben de forten van Abcoude, Uitermeer en de Westbatterij bij Muiden ook twee verdiepingen, maar zij behoorden tot de oude, bakstenen forten. Voor een betonnen fort was het zeer uitzonderlijk.

Uniek staaltje militair vernuft

Alle forten van de Stelling waren uitgerust met kanonnen. Deze kanonnen waren voor de lange afstanden, tot ongeveer 4 km, en hadden tot doel de vijandelijke artillerie uit te schakelen. Het artillerie geschut van Fort bij Spijkerboor is naast die van het Fort bij Velsen uitermate zeldzaam in Europa en daarmee ook uniek binnen de Stelling. De zware snelvuurkanonnen in de pantserkoepel hadden een bereik van ruim 10 kilometer. Hiermee had het fort een indrukwekkend schootsveld van Alkmaar tot aan de Zuiderzee. De gehele koepel woog 20.000 kilo en kon 360 graden gedraaid worden. Bediening van het dubbelloops kanon vergde veertien man. De koepelcommandant stond in het midden en gaf orders aan zijn twee kanoncommandanten naast hem. Op hun beurt gaven zij weer aanwijzingen aan twee soldaten die richtten en aan twee die het kanon laadden. Zes mannen zorgden voor aanvoer van munitie van onderop.

In goede staat bewaard gebleven

Het Fort bij Spijkerboor is door de jaren heen goed behouden gebleven en daarmee de enige binnen de Stelling van Amsterdam, waarvan de pantserkoepel met de twee kanonnen nog aanwezig en te bezichtigen is. Dat de pantserkoepel tijdens de Tweede Wereldoorlog niet is gesloopt komt door de enorme zwaarte van het geheel. Het opblazen zou zo’n schade aan het fort veroorzaken dat het niet meer fatsoenlijk te gebruiken zou zijn. Bij alle andere forten is de bewapening door de Duitsers verwijderd. De kanonnen werden op transport gezet naar de fabriek van Krupp in het Ruhrgebied. Hier waren zij een aantal decennia eerder gefabriceerd. Ze werden omgesmolten en opnieuw gebruikt voor modernere wapens voor het Duitse leger. Fort Spijkerboor is in bijzonder goede staat. Veel grenspalen zijn nog aanwezig en het oorspronkelijke interieur is grotendeels bewaard gebleven: de keukens met ketels, de lokalen voor de manschappen, de wasplaats met kantelbare bakken en de toilethokjes met wc-potten voor de soldaten. Zelfs het privé toilet voor de officieren staat er nog!

Gevangenis met wandschilderingen

De poterne van het fort is voorzien van een aantal zeer opvallende schilderingen. In de zijbeuk is zelfs een aan Maria gewijd kapelletje ingericht. Het zijn de kleurrijke overblijfselen van de tijd dat het fort diende als gevangenis, kort na de Tweede Wereldoorlog. Onder meer voor NSB’ers, maar vanaf 1947 voornamelijk Hollandse jongens die weigerden om te vechten tegen de onafhankelijkheidstrijd in Nederlands-Indië. Cor Kornman, een van de gidsen op het fort, heeft over de wandschilderingen een mooi verhaal geschreven.

In die jaren was het fort onderverdeeld in een gedeelte voor oorlogsmisdadigers en dienstweigeraars. Onder deze laatste categorie bevonden zich vaak oud-verzetsstrijders. Dit leidde geregeld tot confrontaties tussen oude vijanden. Een stalenhek – eveneens behouden – moest beide kampen strikt gescheiden houden.

RAF in de Beemster

In de jaren vijftig en begin jaren zestig stond er bij Fort Spijkerboor een zender van de Royal Air Force. Deze steunzenders waren nodig om een goede verbinding tussen de vliegvelden en commandoposten te hebben. De RAF rekruteerde personeel onder de plaatselijke bevolking.

Tegenwoordig is het mogelijk om op het fortterrein te overnachten of de theetuin te bezoeken.

Meer informatie

Meer informatie over Fort bij Spijkerboor is te vinden op de volgende websites:

• Hollandse Waterlinies
• Fort bij Spijkerboor

Publicatiedatum: 26/04/2012