4 min

Zo verging het ook met Fort bij Kwadijk, vlak boven Purmerend en onderdeel van het Noordfront. Ondanks de bouw van een fortwachterswoning en genieloods werd dit fort niet voltooid. Toch maakte het lege fortterrein zich tijdens de ernstige watersnoodramp van 1916 zeer nuttig door het leveren van zandzakken. Kwadijk is het eerste fort van de Stelling dat formeel werd opgeheven, in 1951. Hiermee liep het een aantal jaren vooruit op de andere onderdelen van de Stelling.

Schetsontwerp Fort bij Kwadijk. Bron: Noord-Hollands Archief

Eerst een stevige ondergrond

Voordat de genie kon beginnen met de bouw van de fortgebouwen, moest men eerst de bouwgrond gereed maken. Indien men dit niet deed – bleek uit eerdere ervaringen met de aanleg – zouden de betonnen gebouwen verzakken of zelfs in de fortgracht wegglijden. Allereerst groef men de slappe veengrond weg tot aan de kleilaag. De uitdieping werd opgevuld met zand. Voor de forten aan het Noordfront betrof dit duinzand dat was afgegraven voor de aanleg van de sluizen en haven bij IJmuiden. Op de plek waar het hoofdgebouw kwam, werd extra zand aangebracht. Voordat men kon bouwen, moest de zandlaag eerst zijn ingeklonken, zodat het een stevig aangedrukt pakket was geworden. Dit proces duurde enkele jaren. Daarna moesten er heipalen in de grond worden geslagen als fundering voor de zware betonnen constructies. Al met al duurde het zo’n vijf jaar voordat men kon beginnen met de bouw van de bomvrije onderkomens en geschutskoepels.

Een leeg fortterrein

In 1895 waren de grondwerkzaamheden gereed. Er was een fortgracht gegraven en alle heipalen zaten in de grond. Maar pas in 1913 maakte men aanstalten om het fort te voltooien. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog lag slechts een gedeelte van de vloeren, hoewel de fortwachterswoning voor de beheerder en een genieloods voor de opslag van spullen toen al stonden. Beide gebouwen waren meestal van hout en hun lichte constructie maakte een verstevigde ondergrond overbodig.

Door het uitbreken van de oorlog werden alle bouwactiviteiten stopgezet. Het lege terrein gebruikte men tijdens de mobilisatie als oefenterrein voor de soldaten van de nabij gelegen forten in de Beemster.

De onbekende watersnoodramp

Twee jaar later bewees het onvoltooide fortterrein zijn nut bij een ramp van nationale omvang. In januari 1916 werd Noord-Holland geteisterd door een van de zwaarste watersnoodrampen uit haar geschiedenis. De Zuiderzeedijk bleek niet bestand tegen de gevaarlijke combinatie van een hoge waterstand en een zware noordwester storm. De zeedijk brak op verschillende plaatsen en binnen enkele nachtelijke uren stroomden de polders vol met water. Het overstromingsgebied spreidde zich uit van Volendam tot aan Oostzaan. Monnickendam en Purmerend stonden grotendeels onder water. Op sommige plaatsen stond het water wel drie meter hoog! Een maand later werd hetzelfde gebied wederom getroffen door een zware storm. Gebieden die eerst buiten schot waren gebleven, liepen op 17 februari als nog onder, zoals Ilpendam.

Tramplein Purmerend, 1916. Beeld: Noord-Hollands Archief

Militairen schieten te hulp

Vanwege de mobilisatie waren alle stellingforten bemand met militairen. Hun massale aanwezigheid kwam in die benarde dagen van januari zeer goed van pas. Toen de dijk van de Purmerringvaart dreigde te bezwijken spoedden soldaten van nabijgelegen forten midden in de nacht naar de dijk om deze met zandzakken te verstevigen. Hierin slaagden de soldaten waardoor de polder Zeevang niet onderliep en Edammers hun voeten droog hielden. Het benodigde zand haalden zij onder meer van de aardwerken van het onvoltooide Fort bij Kwadijk. Een groot deel van de aardwerken verdween in de zandzakken die op de verzwakte Waterlandse dijken werden gelegd. Ook werden soldaten ingezet bij reddingswerkzaamheden om de bevolking met bootjes van daken en zolders op te pikken.
Ook naderhand werden de soldaten van de stellingforten ingezet bij noodherstelwerkzaamheden, zoals dichten van gaten in de dijken en droogpompen van ondergelopen straten, onder meer in Purmerend.

Voorlopige keering langs Purmersteenweg door militairen uit de groep Purmerend gemaakt, 1916. Beeld: Noord-Hollands Archief

Weinig sporen van vroeger

Nadat in 1916 al een groot deel van het terrein in zandzakken was verdwenen, werd het restant van de aardwerken in 1959 afgegraven. Het zand werd gebruikt voor de aanleg van wegen en dammen bij de herinrichting van polder de Zeevang. Drie jaar later volgde de definitieve ontmanteling van het fort. De vloeren en fundering werden verwijderd en de fortgracht gedempt. De loods is sinds 1969 in gebruik als winkel voor campingbenodigdheden en outdoor sporten. De woning is in 2001 gerestaureerd.

Wie nu over het voormalige fortterrein achter de fortwachterswoning kijkt, ziet niets anders dan weilanden. De stilte wordt zo u en dan doorbroken door een passerende trein tussen Purmerend en Hoorn.

Meer informatie over Fort bij Kwadijk kunt u vinden op de volgende websites:
Hollandse Waterlinies
Particuliere website Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water.

Publicatiedatum: 24/05/2012