Fort bij Abcoude is één van de forten van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1880-1920 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam nooit als geheel in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Nadat de omtrek van de Stelling in 1881 was bepaald, werd een ontwerp voor de verdere inrichting gemaakt. In 1883 kon de bouw van het eerste verdedigingswerk beginnen: het Fort bij Abcoude. Dit fort moest zowel de spoorlijn Utrecht–Amsterdam als de rivier Angstel verdedigen. Wanneer de Stelling in werking trad, vormden deze spoorlijn, rivier en de wegen ernaast een kwetsbare ingang naar het gebied dat Nederland wilde verdedigen.

Losse gebouwen

Allereerst werden op het fortterrein aarden wallen aangelegd, omringd door een fortgracht die de vijand op afstand hield. Daarna kreeg het fort een aantal bomvrije gebouwen, die dankzij hun dikke muren en plafonds goed bestand waren tegen vijandelijk vuur. Deze gebouwen hadden verschillende functies. Het belangrijkste gebouw was het hoofdgebouw of kazerne : een gebouw van twee verdiepingen, waarin 304 soldaten ondergebracht konden worden. Daarnaast had het fort vijf remises en een schuilplaats. Een van de remises staat in de aarden wal tegenover de kazerne. Hierin stond geschut dat de achterzijde van het fort verdedigde. Typisch aan het Fort bij Abcoude zij de twee bomvrije gangen door de aarden wal, een zogenaamde poternes , die toegang gaven tot de kazernes. Later is er nog een derde gebouwd om met vrachtwagens bij de kazerne te komen.

In 2019 zijn in de bakstenen muren ingekraste namen gevonden die bleken te zijn gemaakt door militairen die er in 1898 voor een oefening waren.

Baksteen en beton

Terwijl het Fort bij Abcoude gebouwd werd, maakte de wapenindustrie snelle ontwikkelingen door. Er werden steeds krachtigere wapens ontwikkeld, waardoor bestaande forten versterkt moesten worden. Oorspronkelijk zou het Fort bij Abcoude, net als de meeste forten uit zijn tijd, volledig van baksteen worden gebouw. Al tijdens de bouw werd besloten om ook beton te gebruiken, zodat het fort beter bestand was tegen moderne wapens. Dit was een vooruitgang ten opzichte van de bakstenen torenforten die kort daarvoor langs het Haarlemmermeer en bij de vestingen van Muiden en Weesp waren gebouwd, als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

De binnenmuren en gevels van het Fort bij Abcoude werden gemetseld van baksteen, maar voor het dak werd brikkenbeton gebruikt. Dit beton bestond uit brokken baksteen of ander puin, die werden samengebonden door een mengsel van kalk en tras . Op enkele plekken waar het fort beschadigd is, zijn de donkerrode brokken vandaag de dag goed zichtbaar. Op het dak van de kazerne en de remises werd een aarden laag van 3 meter gelegd, die schade aan de gebouwen moest voorkomen bij een granaatinslag. Het munitiemagazijn werd zelfs afgedekt met een laag aarde van 6 meter dik.

Slachtoffer van de brisantgranaat

Halverwege de jaren 1880 bleek het Duitse leger een nieuw type granaat te gebruiken, dat gevuld was met het zeer explosieve springstof. Deze brisantgranaat kon bakstenen gebouwen met gemak doorboren. Toen het Fort bij Abcoude in 1887 werd voltooid, was het daardoor eigenlijk al niet meer geschikt voor moderne oorlogsvoering. In 1911 wilde het leger het fortgebouw vervangen door een exemplaar dat volledig van beton was gemaakt. Door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog is dit uiteindelijk niet gebeurd. Hierdoor is het Fort bij Abcoude uniek militair erfgoed. Het fort is een voorbeeld van de overgang van oude bakstenen forten naar moderne betonnen verdedigingswerken.

Oorspronkelijk zouden alle forten binnen de Stelling van Amsterdam dezelfde opzet krijgen als het Fort bij Abcoude. Na de uitvinding van de brisantgranaat was dat niet langer verstandig. De bouw van stellingforten werd zelfs tien jaar stopgezet, zodat er met nieuwe bouwmaterialen kon worden geëxperimenteerd. Pas in 1897 werd de bouw hervat. De opvolgers van het Fort bij Abcoude waren compacter en volledig gebouwd uit cementbeton, dat steviger was dan brikkenbeton. Het Fort bij Vijfhuizen is hier een voorbeeld van.

Muurschilderingen van studenten

Tijdens de Koude Oorlog is het Fort bij Abcoude gebruikt als opslagplaats voor verbandmiddelen. Tussen 1970-1980 is er een doorgang van beton aan de westzijde van het hoofdgebouw gemaakt, om transport met grote vrachtwagens mogelijk te maken. Ook heeft het Amsterdamse Studentencorps in deze periode feesten georganiseerd op het fortterrein, waarbij leden een aantal muurschilderingen hebben achtergelaten. Tussen 1990-2019 heeft de Stichting Fort Abcoude zich ingezet voor het behoud en herstel van het fort. Vrijwilligers van deze stichting gaven ook rondleidingen en beheerden een kleine expositieruimte ingericht in de kazerne.

In 2006 is het fort door de gemeente Abcoude overgedragen aan Natuurmonumenten. In samenwerking met Stichting Herstelling, die zich richt op het begeleiden van jongeren met gedragsproblemen, is het fort gerestaureerd. Natuurmonumenten verhuurt het fort voor verschillende doeleinden, waaronder exposities, dansvoorstellingen en reizende restaurants.

Nieuwe ‘bewoners’

Door de ruige begroeiing rondom is niet goed te zien hoe het fort er oorspronkelijk uitzag. Alleen de oostzijde van het fortterrein geeft hier een indruk van. Hier is de ronde uitbouw van het fort hersteld. De begroeiing is gekapt, waardoor ook de oorspronkelijke aarden wallen weer zichtbaar zijn. De rest van het fort is overwoekerd door de natuur. De oude remises en schuilplaatsen, die inmiddels op ruïnes lijken, geven het fortterrein een mysterieus karakter.

Doordat het fort zo rijk begroeid is met bomen en struiken is het een geliefde rustplaats voor verschillende (water)vogels, waaronder de ijsvogel. Vleermuizen vormen inmiddels de belangrijkste groep ‘bewoners’ van de oude fortgebouwen. Het fort is een ideale plek voor hun winterslaap en de voormalige reduit is zelfs speciaal voor vleermuizen ingericht. Tussen 2020 en 2022 is het aantal vleermuizen dat op het fort overwintert verdubbeld. Inmiddels zijn er maar liefst acht verschillende soorten op het fortterrein te vinden.

Tekst: Jephta Dullaart (2011), met medewerking van Theo Kemme (secretaris Stichting Fort Abcoude). In 2024 herzien door de redactie van Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over het Fort bij Abcoude is te vinden op de volgende websites:

• Natuurmonumenten
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 10/05/2024