Nadat in 1880 het tracé van de Stelling was vastgesteld, begon men aan de ontwikkeling van een basisontwerp. In 1883 was men eindelijk zover om met de bouw van het eerste object te beginnen, het Fort bij Abcoude. Het fort bleek bij oplevering al achterhaald door de introductie van de krachtige brisantgranaat. Plannen voor herbouw van het fort werden vanwege het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog nooit gerealiseerd. Hierdoor vertegenwoordigt het Fort bij Abcoude nog steeds uniek militair erfgoed.

Als ‘tussenfort’ markeert het een overgang van de oude gebastionneerde forten naar de moderne betonnen verdedigingswerken aan het begin van de twintigste eeuw. In de jaren zeventig koos het Amsterdamse Studentencorps de locatie uit voor een paar wilde feesten. Na twee jaar was het gedaan met de pret. Een aantal jolige muurschilderingen zijn de stille getuigen van dit feestelijke intermezzo.

Voorbeeld fort

Het Fort bij Abcoude stond model voor een hele reeks van forten binnen de Stelling van Amsterdam. Het fortterrein bestond uit een imposante structuur van aarden wallen omringd door een gracht. Hierop verrezen een aantal bomvrije gebouwen met verschillende functies: een hoofdgebouw van twee verdiepingen met een kazerne voor 360 man en een magazijn; vier bomvrije bergplaatsen voor geschut en ander materieel, de zogenaamde ‘remises’. Ook was er een aparte ‘reduit’ tegenover de kazerne. In dit versterkte gebouw in de aarden wal konden de soldaten zich verschansen als de vijand zich op het fort had ingevochten. Typisch aan dit fort is dat men via een poterne – in dit geval een bomvrije verbindingsgang door de aarden wal –toegang had tot het hoofdgebouw. Hieruit is nog goed te zien dat het Fort bij Abcoude in zijn verdedigingsconcept aansloot bij de principes van de vestingbouw uit de achttiende en begin negentiende eeuw.

Baksteen en brikkenbeton

Helemaal ouderwets was het Fort bij Abcoude niet. Al tijdens de bouw besloot men om baksteen met beton te combineren vanwege de verbeterde vuurkracht van het geschut. Dit was een aanzienlijke vooruitgang ten opzichte van de bakstenen ronde torenforten die men eerder langs het Haarlemmermeer en bij de vestingen van Muiden en Weesp had aangelegd. De opstaande binnenmuren en gevels werden gemetseld van baksteen, maar voor het dak werd beton gebruikt. Bindmiddel voor dit ongewapende beton bestond uit kalk en tras (gemalen tufsteen). Hier werden brokken baksteen of ander puin aan toegevoegd. Het Fort bij Abcoude is gebouwd met dit brikkenbeton. Op enkele plekken waar de constructie is beschadigd kan men de donkerrode brokken in het beton nog goed zien zitten. Op het dak van de kazerne en de remises werd een aarden laag van 3 meter gelegd. Het munitiemagazijn werd zelfs afgedekt met een laag aarden van 6 meter dik!

Slachtoffer van de brisantgranaat

De ontwikkelingen in de wapentechniek gingen snel. Halverwege de jaren tachtig bleek het Duitse leger te beschikken over een projectiel met een hoogexplosieve springstof. Deze brisantgranaat doorboorde zich met gemak door bestaande constructies. Toen het fort in 1887 was opgeleverd, was het eigenlijk al niet meer geschikt voor moderne oorlogsvoering. Met een paar voltreffers zou het Fort bij Abcoude aan puin geschoten zijn. In 1911 kwam het leger met een plan voor sloop en herbouw. Door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werden deze plannen in de ijskast gezet en uiteindelijk nooit meer uitgevoerd.

Als de brisantgranaat niet was uitgevonden dan zouden alle forten van de Stelling er hebben uitgezien als die van Abcoude. Als reactie op de toepassing van de brisantgranaat werd de bouw van de overige forten stopgezet. Na een aantal jaren van experimenteren werden er vanaf 1897 weer nieuwe forten aangelegd. Opgetrokken uit cementbeton en veel compacter van vorm, week het nieuwe standaard fort behoorlijk af van het ‘oerfort’ bij Abcoude. Het Fort bij Vijfhuizen is als eerste gebouwd volgens het nieuwe model.

Mysterieus fortterrein

Tegenwoordig vervult het fort, gelegen net buiten de kern van het dorp, zowel een museale als een ecologische functie. Het fort is in 2006 van de gemeente overgenomen door vereniging Natuurmonumenten.  In samenwerking met Stichting Herstelling zijn de brug en het dak van de kazerne gerenoveerd. Door de ruige begroeiing is het moeilijk voor te stellen hoe het vestingwerk er oorspronkelijk uit heeft gezien. Aan de oostelijke zijde van het fortterrein kan dit wel. Hier is de ronde uitbouw van het fort – oreillon in vaktermen – hersteld. De begroeiing is gekapt waardoor de oorspronkelijke aarden wallen van het oostelijk oreillon weer zichtbaar zijn. In oktober 2003 heeft een geniecompagnie die teruggekeerd was uit Irak de herstelwerkzaamheden van het oreillon bij wijze van genie-oefening uitgevoerd. De andere delen van het fort zijn overwoekerd door de natuur, onder andere door een aantal prachtige monumentale paardenkastanjes. Verspreid over het terrein vindt men de remises en schuilplaatsen. Hun ruïne-achtige uiterlijk versterken het mysterieuze karakter van het fortterrein, als ware men door een sprookjesbos wandelt.

 

Nieuwe ‘bewoners’

Niet alleen de Amsterdamse studenten voelden zich aangetrokken tot het oude fort. Inmiddels vormen vleermuizen de belangrijkste groep ‘bewoners’ van de oude gebouwen. Zo is de voormalige ‘reduit’ in zijn geheel bestemd voor vleermuizen. Het is een ideale plekwaar zij hun winterslaap kunnen houden. Doordat het fort zo rijk begroeid is met bomen en struiken is het een rustplaats geworden voor uiteenlopende (water)vogels, onder meer voor de ijsvogel.

Sinds 1990 zet de Stichting Fort Abcoude zich in voor behoud en herstel van het fort. Vrijwilligers van deze stichting geven rondleidingen en hebben een kleine expositieruimte ingericht in de kazerne. Een indrukwekkende maquette laat zien hoe het fort er rond 1900 heeft uitgezien. De komende jaren gaan aannemers en jongeren van Stichting Herstelling in opdracht van Vereniging Natuurmonumenten door met de renovatie van de gebouwen op het fort. Ook wordt er een tweede brug aangelegd zodat het fort beter toegankelijk wordt voor het publiek. Op deze manier vervult het fortterrein twee belangrijke functies: aan de ene kant biedt het plek een voor bijzondere natuurontwikkeling en aan de andere kant houdt het de beleving van waardevol cultuurhistorisch erfgoed in stand.

Tekst: Jephta Dullaart, redactie Oneindig Noord-Holland met medewerking van Theo Kemme (secretaris Stichting Fort Abcoude)

Meer informatie

Auteur: Jephta Dullaart (Redactie Oneindig Noord-Holland).

Meer informatie over Fort bij Abcoude is te vinden op de volgende websites:

• Stelling van Amsterdam
• Provinciale recreatieve en toeristische website Stelling van Amsterdam

Publicatiedatum: 18/11/2011