Oneindig Noord-HollandBeleef de geschiedenis van jouw provincie
NL | EN

Fort bezuiden Spaarndam: prettig vertoeven aan de Mooie Nel

Fort bezuiden Spaarndam maakt onderdeel uit van de Stelling van Amsterdam, een permanente verdedigingslinie rondom de hoofdstad, aangelegd tussen 1880 en 1914.

Ten tijde van oorlog zou het leger, de regering en een deel van de bevolking zich kunnen terugtrekken binnen deze ring. Door middel van een liniewal zijn de forten benoorden en bezuiden Spaarndam met elkaar verbonden. Tezamen met een aantal batterijen, aardenwallen en sluizen vormen zij de Positie bij Spaarndam. Achter de liniewal werd een weg aangelegd waarover transport van materieel en manschappen gedekt kon plaatsvinden. Bovengenoemde elementen zijn nu nog steeds zichtbaar in het landschap. Het is bijzonder dat een dergelijk ‘militair landschap’ zo goed intact is gebleven. Dit is voor een groot deel te danken aan de zogenaamde ‘Verboden Kringen’, ingesteld bij de Kringenwet van 1853.

Overzichtskaart van de Stelling van Amsterdam. Beeld: Stelling van Amsterdam.

Nationaal Landschap

De Kringenwet is pas in 1963 afgeschaft, lang nadat de Verboden Kringen al hun functie hadden verloren. De Verboden Kringen van de Stelling zorgden er voor dat er rond Amsterdam zeer spaarzaam gebouwd werd. Indirect had het Ministerie van Oorlog dus een belangrijke invloed op de ruimtelijke ordening van het gebied rondom Amsterdam, tot ver na de Tweede Wereldoorlog. Mede hierdoor is het buitengebied rondom Amsterdam nog relatief open en slechts ten dele ten prooi gevallen aan oprukkende verstedelijking. Om deze groene, relatief stille gordel rond Amsterdam te behouden, is de Stelling van Amsterdam aangewezen als Nationaal Landschap. Voor de Stelling betekent dit dat de landschapszone zo open mogelijk wordt gehouden, zodat zij kan blijven functioneren als groene buffer. Veel gebieden binnen de voormalige hoofdverdedigingslijn (zie overzichtskaart) zijn in de jaren zeventig en tachtig ingericht als recreatiegebied, zoals Spaarnwoude, gelegen tussen Amsterdam en Haarlem. Ook de landschapszone rond de dorpjes Spaarnwoude en Haarlemmerliede is erg geliefd bij fietsers en wandelaars en voor andere vormen van (water)recreatie.

Overzichtskaart van forten benoorden en bezuiden Spaarndam met inundatiegebieden en schootsvelden. Beeld: Provincie Noord-Holland.

Verboden Kringen

Naast het vernuftige inundatiesysteem werd de verdedigingslinie ook bewaakt door militairen. Vanaf de forten moesten soldaten een vrij zicht- en schootsveld hebben op een naderende vijand. Bovendien moest de vijand zich niet kunnen verschuilen achter allerlei obstakels in de buurt van het fort. Om de terreinen langs de vestigingswerken vrij te houden, werd in 1853 in de Kringenwet bepaald wat er gebouwd mocht worden in een straal van 300, 600 en 1000 meter van een fort. In de binnenste ring rondom het fort mochten alleen houten bouwsels worden geplaatst, die zo nodig gemakkelijk konden worden afgebroken of platgebrand. Vandaar dat veel opslagloodsen en fortwachterswoningen van hout waren. Ook voor het planten van bomen en heggen en het plaatsen van schuttingen was in deze ring een vergunning vereist. In de middelste kring mochten de gebouwen alleen een fundament van steen hebben. In de buitenste ring kon vrij gebouwd worden maar bij tijden van dreiging kon de commandant ook in deze kring alle bouwsels laten ontmantelen. De invloed van de Verboden Kringen van het Fort bezuiden Spaarndam is nog steeds af te lezen aan de begrenzing van het Haarlemse Vondelkwartier. Hier loopt de Vondelweg niet rechtdoor, maar maakt een bocht naar buiten toe. De Vondelweg volgt hiermee de denkbeeldige cirkel rondom het fort.

Bouwtekening van Fort bezuiden Spaarndam. Beeld: Noord-Hollands Archief.

Restauratie en herbestemming

Fort Zuid, zoals dit fort ook wel genoemd wordt, ligt er sinds 1999 prachtig gerestaureerd bij. Waar ooit 177 manschappen gelegerd waren, kan men nu op het café met terras prettig vertoeven aan het meertje de Mooie Nel. Evenals in het Fort benoorden Spaarndam zijn enkele binnenruimten van wandschilderingen voorzien. In het horecagedeelte is een bijzondere panoramaschets aangebracht. In de centrale hal zijn wisselende exposities te zien en een deel van het fort is herbestemd tot kinderdagverblijf. Andere ruimten zijn verhuurd aan diverse ondernemingen die in de gewelven van het bouwwerk over een unieke bedrijfsruimte beschikken. Het aan het water gelegen fort leent zich erg goed als start- of opstappunt voor wandel-, fiets- en boottochtjes. Het gebouw is in eigendom van recreatieschap Spaarnwoude.

De Mooie Nel met de Amsterdamse haven op de achtergrond. Beeld: Flickr.com, the_riel_thing

Auteur: Jephta Dullaart (Oneindig Noord-Holland)

Publicatiedatum: 05/07/2011

Aanvullingen

Vul deze informatie aan of geef een reactie.

Plaats een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Vereiste velden zijn gemarkeerd met *. Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.