6 min

Het Fort bij Hoofddorp is één van de forten van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1881-1919 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam als geheel nooit in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Fort bij Hoofddorp, 2013. Foto: Kenneth Stamp / Hippolytushoef in opdracht van provincie Noord-Holland, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons.

Hoofddorp blijft droog

De forten van de Stelling van Amsterdam waren bedoeld om de kwetsbare punten in de verdediging af te sluiten, wanneer de omliggende polders onder water gezet werden. In het geval dat alle andere verdedigingslinies door de vijand veroverd werden, zouden de troepen zich kunnen terugtrekken op de Stelling. De koningin en de regering zouden in dat scenario uitwijken naar Amsterdam. Zo zou de hoofdstad het laatste stukje vrij Nederland zijn.

Hoofddorp lag net binnen het gebied van circa 15-20 kilometer rond Amsterdam dat de Stelling verdedigde. Als de polders in geval van vijandelijke dreiging overstroomd zouden moeten worden, zou de Geniedijk ervoor onder andere zorgen dat Hoofddorp droog bleef. Deze dijk liep dwars door de Haarlemmermeerpolder en zorgde er als waterkering voor dat het water aan de zuidelijke kant van de polder bleef.

Moeder en kind op het fietspad langs de Geniedijk in Hoofddorp, 1995-2000. Beeldcollectie van het Historisch Archief Haarlemmermeer te Hoofddorp, Noord-Hollands Archief.

Een kwetsbaar punt

Wanneer de sluizen open werden gezet om een inundatie tot stand te brengen, kon de vijand alsnog binnenkomen via het punt waar de Hoofdvaart de Geniedijk doorsnijdt. Zo’n zwakke plek in de verdedigingslinie heet een acces . Om dit punt te verdedigen werd in 1890-1904 het Fort bij Hoofddorp aangelegd, dat de vijand met twee stuks 6cm-hefkoepelgeschut tegen kon houden. Dit relatief lichte geschut was geschikt om de doorgang over wegen en vaart te belemmeren. Het fort werd door ruim 212 militairen bemand.

Het Fort bij Hoofddorp is een zogenaamd Model A-fort : het eerste type fort dat voor de Stelling van Amsterdam gebouwd werd. Hoewel alle model A-forten een soortgelijke hoofdindeling hebben, werd elk fort aan de lokale omstandigheden aangepast. Zo ook Fort bij Hoofddorp. Dit fort is naast Fort bij Spijkerboor en het Fort bij Abcoude het enige fort dat twee verdiepingen kreeg. Ook heeft het Fort bij Hoofddorp maar één keelkazemat , terwijl de meeste forten er twee hebben. Voor het hoofdgebouw staat een gietijzeren front-caponnière : een versterkte uitbouw met schietgaten om de gracht aan de voorzijde van het fort onder vuur te kunnen nemen. Fort aan de St. Aagtendijk heeft een soortgelijke caponnière.

De nabijgelegen damsluis in de Hoofdvaart werd enkele jaren voor het fort voltooid, in 1893. De sluis sloot het gat in de Geniedijk af, dat bedoeld was als doorlaat voor de Hoofdvaart. Hiermee werd voorkomen dat het water tijdens een onderwaterzetting via de Hoofdvaart wegstroomde en aan de verkeerde kant van de dijk (richting Amsterdam) terechtkwam. In de sluismuren zitten aan twee zijden sleuven, waarin schotbalken met grond ertussen konden worden aangebracht om de opening af te sluiten.

Frontcaponnière van het Fort bij Hoofddorp, 2015. Foto: Han Jongeneel, CC BY 3.0, via Wikimedia Commons.

Mobilisatie Eerste Wereldoorlog

Op 31 juli 1914 oordeelde de Nederlandse regering dat er spoedig oorlog tussen Duitsland en Rusland zou uitbreken. Omdat er voor een invasie vanuit Duitsland gevreesd werd – Rusland was toen nog een bondgenoot van onder andere Engeland en Frankrijk – werd om 12:10 besloten het Nederlandse leger in paraatheid te brengen. De oproep tot mobilisatie van de Nederlandse grens- en kustbewaking ging twee uur later uit. Op 4 augustus 1914 viel Duitsland België binnen. Forten en stellingen werden bemand, de grenzen en de kust werden bewaakt. Hoofddorp werd een garnizoensplaats , waar vele soldaten zich verzamelden. Zij werden niet alleen in het Fort bij Hoofddorp ondergebracht, maar ook bij burgers thuis. Aan de vier toegangswegen tot het dorp kwamen wachtposten te staan.

De inwoners van Hoofddorp deden er alles aan om het de militairen zo aangenaam mogelijk te maken. Zo opende de pastoor van de katholieke kerk direct een militair tehuis. Soldaten konden er iets eten en drinken, of spelletjes zoals dammen en domino spelen. Goede lectuur was voorhanden, papier en enveloppen voor een brief naar het thuisfront waren gratis te krijgen. In Hotel De Beurs werden bonte avonden georganiseerd. Ook konden de soldatencursussen volgen in de openbare school. Er werd gevoetbald met elkaar en de dorpelingen, en gezwommen in het achterkanaal langs de Geniedijk.

Bouw van het fort bij de vuurlijn. Werktuigbouwkundigen en militair bij de plaats van werkzaamheden. Beeldcollectie van het Historisch Archief Haarlemmermeer te Hoofddorp, Noord-Hollands Archief.

Restauratie Fort bij Hoofddorp

In de Tweede Wereldoorlog is het Fort bij Hoofddorp door de Duitse bezetter in gebruik genomen, onder andere als paardenverzorgingsplaats. Na de oorlog, van 10 november 1946 tot omstreeks 15 april 1947, diende het fort als Bewarings- en Interneringskamp voor mensen die veroordeeld waren voor hun steun aan de nazi’s. In Kamp Fort Hoofddorp werden circa 160 politieke gevangenen opgesloten.

Vanaf 1957 is het fort enige jaren door de luchtmacht gebruikt als magazijn. Om het fort te redden van verval kreeg het in 2010 een herbestemming. Na een grondige renovatie door Serge Schoenmaker Architects is het forteiland getransformeerd tot een stadspark met onder andere een openluchttheater, restaurant en expositieruimte. Veel authentieke details zijn bewaard gebleven. Stichting Fort van Hoofddorp is sinds 2020 verantwoordelijk voor het onderhoud en de exploitatie van het fortterrein.

Fort bij Hoofddorp, 2013. Foto: Kenneth Stamp / Hippolytushoef in opdracht van provincie Noord-Holland, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons.

Damsluis in de Hoofdvaart

Het ministerie van Verkeer en Waterstaat heeft het beheer van de damsluis overgedragen aan de gemeente Haarlemmermeer. Samen met de provincie Noord-Holland liet de gemeente de sluis herstellen. De restauratie voorzag onder andere in een compleet nieuwe fundering, omdat de ruim 100 jaar oude houten paalfundering de sluis niet lang meer zou dragen. Ook werden de muren hersteld. De restauratie kostte twee miljoen euro en kwam in 2010 gereed.

Fort bij Hoofddorp, 2013. Foto: Kenneth Stamp / Hippolytushoef in opdracht van provincie Noord-Holland, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons.

Tekst: Henri Stroet (Stichting Meer-historie). In 2024 herzien door Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over het Fort bij Hoofddorp is te vinden op de volgende websites:

• Fort van Hoofddorp
• Visit Haarlemmermeer
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 09/02/2024