5 min

Fort aan de St. Aagtendijk is één van de forten van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1881-1919 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam als geheel nooit in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Fort aan de St. Aagtendijk, 2006. Collectie foto’s en negatieven van fotojournalist Kees Blokker, Noord-Hollands Archief.

Fort langs de snelweg

Fort aan de St. Aagtendijk is in 1899 voltooid en had als doel de westelijke kade van de Zuidwijkermeerpolder te beschermen, nu de N246 Kanaalweg. En daarnaast ook het deel van de St. Aagtendijk dat ten westen van het fort ligt. Het fort ligt sinds 1996 pal naast de snelweg A9, die langs de bergloods en de fortwachterswoning raast. Met een bemanning van 310 soldaten behoort het fort tot de grotere forten van de Stelling.

Plattegronden, bouwtekeningen en doorsneden van bomvrije gebouwen in het fort aan de Sint-Aagtendijk bij Beverwijk, 1897. Collectie kaarten en tekeningen van de eerstaanwezend ingenieur der Genie Naarden, Haarlem en Den Helder, Noord-Hollands Archief.

Uitbouw met schietgaten

Ook de Sint Aagtendijk zelf moest vanuit het fort verdedigd worden. Deze dijk was een zogenaamd acces , een kwetsbaar toegangspunt. Wanneer de Stelling in werking trad, kwamen de velden langs de dijk onder water te staan. Over de dijk zouden vijandelijke legers toch binnen kunnen dringen. Vanuit het fort moest worden voorkomen dat zij de hoofdlinie bereikten.

Vanuit de front-caponnière – een kleine uitbouw aan de frontgracht – kon  het voorterrein zowel naar het noorden als naar het zuiden en naar de westelijke dijk van de Zuidwijkermeer bestookt worden. Samen met het Fort bij Hoofddorp is Aagtendijk het enige fort dat zo’n front-caponnière heeft. De betonnen uitbouw is aan beide zijden van schietgaten voorzien. Door middel van een bomvrije gang – een zogenaamde poterne – is de caponnière verbonden met het frontgebouw .

Accespunt bij fortificaties: 1. Acces, 2. Hoog terrein, 3. Stad, 4. Laag terrein, tevens inundatiegebied, 5. Natuurlijk acces. Beeld: Arch, publiek domein, via Wikimedia Commons.

Onder water

Vanuit de caponnière kon ook de noordelijk gelegen inlaat of inundatiesluis in de Sint Aagtendijk verdedigd worden. Met deze inundatiesluis en het kanaal dat voor de fortgracht langsloopt, kon het Noordwestelijk front in tijden van oorlog onder water gezet worden. Wanneer de sluis opengezet werd, stroomde het water vanuit het Noordzeekanaal de Wijkerbroekpolder in.

Tussen het Fort aan de St. Aagtendijk en Fort Zuidwijkermeer loopt een 2,5 kilometer lange liniewal die de Zuidwijkermeerpolder doorkruist. Deze wal zorgde ervoor dat het oostelijk deel van de polder droog bleef, wanneer het westelijke deel onder water kwam te staan. Achter de wal loopt een gemeenschapsweg tussen beide forten, waarover soldaten zich ongezien konden verplaatsen.

Voorzijde van de vuurlinie in Beverwijk, 2017. Foto: SimonePhotography, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons.

Georgiërs op het fort

Fort aan de St. Aagtendijk heeft een trieste plek in de geschiedenis van de Stelling van Amsterdam. In tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, zijn er in oorlogstijd wel degelijk doden gevallen in de Stelling, en wel op dit fort. In de nacht van 20 op 21 april 1945 werden vijftien Georgische soldaten op brute wijze vermoord door Duitse soldaten.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog liet de Duitse bezetter een groep van 22 Georgische soldaten op het fort werken, dat toen als munitieopslag gebruikt werd. Deze Georgiërs hadden aan het Oostfront tegen de nazi’s gevochten, maar zaten nu min of meer gedwongen in Duitse dienst. Zij waren onderdeel van een groter bataljon Georgische soldaten dat vanaf september 1943 in Zandvoort gestationeerd was en in de winter van 1945 naar Texel was overgebracht. In april 1945 kwamen de Georgische soldaten op Texel in opstand tegen de Duitsers.

Intussen was de Georgische groep op Fort aan de St. Aagtendijk in contact gekomen met een lid van de Binnenlandse Strijdkrachten : een Nederlandse verzetsorganisatie. Om het verzet te helpen stalen de Georgiërs munitie en granaten uit de voorraden van de Duitsers. Op 20 april 1945 ging dit mis en werden zij betrapt door een Duitse sergeant. Een van de Georgiërs dreigde de sergeant aan te geven voor het stelen van een kalf, waardoor deze Duitser zelf ook gearresteerd kon worden.

Georgische soldaten op Texel, 1945. Collectie Nationaal Archief.

Hitlers verjaardag

De Duitse sergeant riep daarom de hulp in van de Feldgendarmerie in Beverwijk en de Ordnungspolizei in Zaandam. De leden van deze Duitse eenheden waren die nacht flink aan de drank gegaan, waarschijnlijk ter gelegenheid van Hitlers verjaardag en de naderende Duitse ondergang. Aangekomen bij het fort vermoordden zij vijftien Georgische soldaten op brute wijze. Hun lijken werden gedumpt in een massagraf op het fortterrein. Eén Georgiër wist te ontsnappen, maar ook hij werd later die nacht doodgeschoten. In maart 1946 werden de vermoorde soldaten herbegraven op het Russische Ereveld in Leusden. Deze tragische gebeurtenis is door Remco Reiding beschreven in het boek Kind van het Ereveld.

Het Russisch Ereveld in Leusden, 2012. Foto: FaceMePLS, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons.

Muziekfort

Fort aan de St. Aagtendijk heeft nu een bestemming met een vrolijkere noot. Het fort wordt onder de naam Het Muziekfort beheerd door Stichting Fortpop Beverwijk. Deze stichting verhuurt oefenruimtes aan muzikanten en organiseert kleinschalige evenementen op het gebied van muziek, cultuur en geschiedenis. Ook onderhoudt de stichting het fortterrein. Naast het fort ligt een groot natuur- en recreatiegebied dat in 1997 is aangelegd. Door dit gebied met water- en moeraspartijen loopt een twee kilometer lange wandelroute.

Concert op het Fort aan de St. Aagtendijk, 2013. Foto: Kenneth Stamp / Hippolytushoef in opdracht van provincie Noord-Holland, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons.

Tekst: Jephta Dullaart (2012). In 2024 herzien door Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over Fort aan de St. Aagtendijk is te vinden op de volgende websites:

• Muziekfort
• Stadsherstel Amsterdam
  
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water
• Forten.nl

Publicatiedatum: 03/01/2024