Fort aan de Middenweg is één van de forten van de Stelling van Amsterdam. Tussen 1881-1919 werd rondom Amsterdam een bijzonder verdedigingswerk van forten, batterijen, dijken en sluizen aangelegd. Militairen konden de toegang tot de hoofdstad blokkeren door de omliggende gebieden onder water te zetten. Tot de uitvinding van nieuwe militaire technieken en de komst van het vliegtuig bleef Amsterdam zo beschermd tegen invallen van vijanden. Ondanks dat de Stelling van Amsterdam als geheel nooit in werking is getreden, is het een belangrijk militair monument. Sinds 1996 staat de Stelling op de Werelderfgoedlijst van UNESCO en vanaf juli 2021 maakt het samen met de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderdeel uit van het werelderfgoed Hollandse Waterlinies .

Het Fort aan de Middenweg ligt in het Noordfront van de Stelling van Amsterdam. Het fort moest zowel de Middenweg als de Zuiddijk van Zuidoostbeemster verdedigen. Over deze hoger gelegen wegen kon de vijand binnendringen wanneer de Stelling in werking trad. De bouw van het bomvrije fortgebouw, waarvan de dikke muren en daken bescherming boden tegen vijandelijk vuur, begon in 1913. De genieofficier die toezicht hield op de bouw was Willem Dudok (1884-1974), die later een bekend architect werd.

Versoberd fort

Al tijdens de bouw van de forten bleek de kringstelling als militaire strategie minder effectief dan gedacht. Er hoefde maar één fort te worden uitgeschakeld en er ontstond een gat in de verdedigingslinie , waardoor het beschermde gebied kon worden binnengedrongen. En dat ging na de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) steeds makkelijker, door de komst van vliegtuigen en nieuwe ontwikkelingen in de artillerie.

Het Fort aan de Middenweg en Jisperweg waren eenvoudiger van opzet dan eerdere stellingforten omdat het maar één toegang te verdedigen had. Waar andere forten twee hefkoepels hadden, die op en neer konden bewegen om te vuren op de vijand, kreeg het Fort aan de Middenweg er slechts één. In plaats van het gebruikelijke frontgebouw, dat via een poterne met het hoofdgebouw verbonden was.

Profiteren van innovatie

De brede polders in de Beemster die onder water konden worden gezet, maakten het gebied goed verdedigbaar. Daardoor hoefde er relatief weinig geschut op het fort geplaatst te worden. Wel kwamen er vier opstelplaatsen voor mitrailleurs in de frontwal . De mitrailleur was een modern automatisch snelvuurwapen dat ingezet kon worden voor de verdediging op korte afstand. Mitrailleurs konden een grotere hoeveelheid vuur afgeven dan het grotere geschut in de hefkoepels. Ook waren er minder manschappen nodig om mitrailleurs te bedienen, wat betekende dat er minder lokalen nodig waren. Daardoor kon een fort als het Fort aan de Middenweg compacter worden.

Tegen de tijd dat de forten in de Beemster gebouwd werden, was de kennis over betonbouw flink toegenomen. Voor de forten die na 1909 gebouwd werden, werd voor het eerst gewapend beton gebruikt. Hierbij werden stalen staven in het cementbeton verwerkt, die het beton verstevigden en scheurvorming beperkten. Alleen plekken die voor de verdediging essentieel waren kregen gewapend beton, zoals geschutskoepels waar zware wapens werden ondergebracht. Later werd ook in de keelkazematten gewapend beton gebruikt. Voor minder kwetsbare plekken volstond het goedkopere ongewapend beton .

Beroemde opzichter

De stenen fortwachterswoning aan de toegangsweg heeft een bekende bewoner gehad. Architect Willem Dudok (1884-1974) heeft hier vanaf augustus 1912 zeven maanden gewoond met zijn gezin, toen hij bij de genie in dienst was als officier. Waarschijnlijk zag Dudok als fort-bouwmeester toe op de bouw van de bomvrije gebouwen op het fortterrein. Dudok had eerder gewerkt aan de bouw van drie andere stellingforten bij Uithoorn. De fortwachterswoning waar Dudok woonde staat er nog, maar de twee oorspronkelijke bergloodsen zijn gesloopt.

Een jaar na zijn intrek aan het Fort aan de Middenweg verliet Dudok het leger en ging hij als directeur van Gemeentewerken bij de gemeente Leiden aan de slag. In de jaren daarna groeide hij uit tot een internationaal bekend bouwmeester. Zijn beroemdste bouwwerk is het Raadhuis van Hilversum uit 1928-1931.

Schoon water op het fort

Veel originele onderdelen van de inrichting van het Fort aan de Middenweg zijn bewaard gebleven. Zo staat in het hoofdgebouw nog de oorspronkelijke ontijzeringsinstallatie . Normaal gesproken werd regenwater opgevangen, maar als dat onvoldoende beschikbaar was kon deze installatie grond- of bronwater geschikt maken als drinkwater. Ook de originele waterpompen, waarmee het grondwater werd opgepompt, zijn nog aanwezig. In het reinigingslokaal, waar soldaten zich konden wassen, hangt een waterreservoir aan het plafond. Hierin werd water opgeslagen, dat via een leidingsysteem onder andere in kantelbare wasbakken terechtkwam. Dit type wasbak was in zijn tijd heel modern. Na het wassen konden soldaten de bakken zelf omkiepen, zodat het vuile water wegstroomde.

Bijzondere flora en fauna

Vanwege de grote ecologische waarde is het fortterrein aangewezen als een beschermd natuurgebied. Zoals ook bij andere forten gebeurde, werd de slappe veengrond waarop het Fort aan de Middenweg is gebouwd met duinzand verstevigd. Zo zakten de zware betonnen fortgebouwen niet weg in de grond. Door dit kalkrijke duinzand groeien op het fortterrein andere planten dan in het omringende polderlandschap. De sterke temperatuurwisselingen die kenmerkend zijn voor de duinen, komen ook op het fortterrein voor. Verschillende soorten vogels vinden hun weg naar het fort. De met riet omzoomde fortgracht heeft schoon en zuiver water, waar eenden en watervogels in alle rust kunnen broeden.

Tegenwoordig is het Fort aan de Middenweg op afstand te bekijken, maar (nog) niet toegankelijk voor publiek. Het fort wordt gebruikt als dagbestedingslocatie voor jongvolwassenen met een licht verstandelijke beperking. Soms opent het fort even haar deuren voor publiek, bijvoorbeeld op Open Monumentendag. In de toekomst wordt het fort mogelijk verbouwd tot een bed and breakfast met vergaderruimtes. De eigenaren van Fort Resort Beemster, het wellnesscentrum in het oude Fort aan de Nekkerweg, zijn hiervoor momenteel bezig met een politieke procedure.

Tekst: Jephta Dullaart (2012). In 2024 herzien door de redactie van Oneindig Noord-Holland.

Meer informatie

Meer informatie over het Fort aan de Middenweg is te vinden op de volgende websites:

• Odion
• Natuurmonumenten
• UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies
• Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water

Publicatiedatum: 15/03/2024