Deze hoge aarden wal van 10,5 kilometer was een onderdeel van de Stelling van Amsterdam. Dat is een 135 kilometer lange verdedigingslinie die tussen 1880 en 1914 rondom Amsterdam is aangelegd. Deze kringstelling bestond uit 42 forten en vele andere militaire objecten die de hoofdstad moesten beschermen bij een buitenlandse aanval op Nederland. Tevens was de Stelling het laatste toevluchtsoord voor het Nederlandse leger en de regering indien andere linies inmiddels waren bezweken onder vijandelijke druk.

Achter de Geniedijk loopt nog steeds een verbindingsweg tussen de forten van Vijfhuizen, Hoofddorp en Aalsmeer. Zo kon men in tijden van oorlog veilig achter de dijk troepen en materiaal verplaatsen. Nu verplaatsen zich voornamelijk forenzen en recreatieve fietsers en wandelaars over deze weg. Te midden van grazende schapen en koeien is het een groene oase in het verstedelijkte gebied van de noordelijke Haarlemmermeer.

Inundatie: staaltje van Hollands vernuft

Militaire kringstellingen zijn niet uniek in de wereld. Onder meer Antwerpen en Parijs werden ermee verdedigd in de negentiende eeuw. De Amsterdamse stelling is echter uniek, omdat verdediging geschiedde met het onder water zetten (inunderen) van het land rondom de linie. De inundatievelden werden met een laagje water van 40 centimeter onder water gezet. Hiermee werd het terrein onbegaanbaar voor soldaten, paarden en wagens, maar was het eveneens te ondiep voor schepen. Een ingenieus waterbouwkundig stelsel was er voor nodig om de inundatievelden met de juiste hoeveelheid water te laten onderlopen. Tientallen inundatiesluizen, dammen, duikers en afwateringskanalen werden aangelegd. Vrijwel het gehele waterstaatkundige stelsel van West-Nederland zou bij oorlogsdreiging worden ingezet om de Stelling van Amsterdam binnen 2 tot 3 dagen te laten werken. Vanwege zijn unieke karakter heeft de Stelling van Amsterdam in 1996 de status van UNESCO Werelderfgoed gekregen.

Tweeledige functie

Om gedeeltelijke inundatie van de Haarlemmermeerpolder mogelijk te maken werd tussen 1891 en 1895 de Geniedijk aangelegd. Deze vervulde een dubbelfunctie. Enerzijds maakte de dijk het mogelijk dat de zuidelijke helft van de Haarlemmermeerpolder geïnundeerd kon worden terwijl de noordelijke helft droog bleef. In de noordelijke helft werden dan landbouwgronden behouden voor de productie van voedsel voor de bevolking en soldaten die zich ten tijde van oorlog binnen de Stelling ophielden.

Aan de andere kant verdedigde de dijk door zijn hoogte de achtergelegen verbindingsweg tussen de verschillende forten. Gevochten is er nooit om de Stelling van Amsterdam. Evenmin is de Haarlemmermeer ooit onder water gezet. Wel zijn de forten en batterijen bemand geweest tijdens de mobilisatie van de Eerste Wereldoorlog en bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog.

Voor- en Achterkanaal

Aan de frontzijde van de liniewal loopt het brede Voorkanaal met het vroegere jaagpad. Achter de dijk loopt het smalle Achterkanaal. Via het Voorkanaal stonden de verschillende watergangen met elkaar in verbinding met de Hoofdvaart en de Ringvaart. Het Voorkanaal was extra breed gemaakt om de vijand te belemmeren de Geniedijk met een massale stormloop te veroveren. Het Achterkanaal had deze functie niet, waardoor het een stuk smaller kon zijn. In oorlogstijd kon men via het Achterkanaal ongezien en beschermd munitie en andere goederen vervoeren.

Naast het Achterkanaal liep de spoorweg Aalsmeer – Haarlem. Deze spoorlijn bestaat inmiddels niet meer, maar werd in 1912 aangelegd. Al gauw kreeg de spoorlijn concurrentie van het auto- en vooral het busverkeer. In 1935 reed voor het laatst een passagierstrein over de Haarlemmermeerspoorlijn. Treinverkeer door de Haarlemmermeer hervatte pas weer in 1978 toen het eerste deel van de Schiphollijn in gebruik werd genomen. In 1981 werd deze lijn doorgetrokken naar Leiden.

Accessen en coupures

Vanaf de aanleg werd de Geniedijk op een aantal plaatsen doorsneden door wegen en kanalen. Op de plaats waar de Geniedijk en de Ringvaart samenkomen ligt aan de westzijde Fort Vijfhuizen. Aan de oostkant ligt het Fort bij Aalsmeer. Het Fort bij Hoofddorp ligt ter hoogte van de kruising tussen Geniedijk en de Hoofdvaart die dwars door de polder loopt.

Het doel van deze forten was het verdedigen van de kwetsbare toegangswegen tot de Stelling. In militair jargon heten die accessen. Bij kleinere doorsnijdingen  –  coupures genaamd – werden voorzieningen getroffen om deze te kunnen sluiten. Niet alleen voor de vijand, maar vooral om te voorkomen dat het water zou weglopen waardoor de inundatievelden niet zouden werken. Zo kon de coupure van de Haarlemmermeerspoorlijn met schotbalken worden gedicht in geval van oorlog. De balken werden geschoven in de sleuven van een betonnen constructie aan weerzijden van het spoor. De ruimte tussen de planken werd opgevuld met aarden en zandzakken om het geheel waterdicht te maken. Bovenop de Geniedijk was hiervoor een aantal schotbalkenloodsjes gebouwd waarvan sommige nog bewaard zijn.

Kazematten en nevenbatterijen

In de liniewal zijn op enkele plaatsen bomvrije onderkomens en betonnen nevenbatterijen aangelegd. Hier konden de artilleriesoldaten schuilen en kon het zware geschut verdekt worden opgesteld. Vanaf de batterijen kon men de vijand van dichtbij onder vuur nemen. De Batterij aan de Sloterweg, tussen Hoofddorp en de snelweg A4 is de enige die nog goed herkenbaar is. De Batterij aan de IJweg, ook aan de Geniedijk, is grotendeels gesloopt en de resten bevinden zich onder de grond.

De aanleg van de rijksweg Amsterdam-Den Haag in 1929 zorgde voor een extra access in de Geniedijk. Tussen 1934 en 1937 kwamen aan weerzijden van de A4 drie bomvrije kazematten (bunkers) waarin zwaar geschut geplaatst kon worden. Ook deze zijn nog steeds zichtbaar in het landschap. Hier is de plek van de nieuwe fietsbrug over de A4.

Historische beplanting

De indrukwekkende rij populieren aan de Geniedijk maken de liniewal zeer herkenbaar. Het dijklichaam van de Geniedijk werd al enkele jaren na aanleg beplant. In 1903 is aan de frontzijde van het Voorkanaal een dubbele rij iepen geplant die vanaf de Ringvaart bij Vijfhuizen onafgebroken doorliep tot aan de Ringvaart bij Aalsmeer.
Het oorspronkelijk beplantingsplan van de Geniedijk is na 1937 ingrijpend gewijzigd. De dubbele rij iepen aan de frontzijde langs het Voorkanaal werd vervangen door een beplanting bestaande uit tweemaal een enkele rij populieren tegen beide taluds (de helling) van de dijk. Alleen ten westen van het Fort Aalsmeer is de oorspronkelijke beplanting nog steeds zichtbaar.

Schapen als grasmaaier

Vanaf 1935 wordt het grasland van de Geniedijk en rond de forten verpacht aan boeren uit de omgeving. Tot op de dag van vandaag worden deze pachters ingezet bij het onderhoud van de Geniedijk. Zo wordt het grasland begraasd door koeien en schapen die vrij rondlopen. De aanwezigheid van deze dieren versterkt de huidige functie van de Geniedijk: een groen, natuurvriendelijk lint in het verstedelijkt gebied rondom een van de drukste luchthavens ter wereld.

 

Publicatiedatum: 19/03/2012