Het vorige jaar stond vooral in het teken van een nieuwe oorlog op Europees grondgebied en een verslechterde economie met de hoogste inflatie sinds 1975. Maar 2022 was ook het jaar waarin meerdere weerrecords sneuvelden, met als sluitstuk een bizar warm oud en nieuw. De afdeling Onderzoek en Statistiek (O&S) verzamelt en bewerkt al vanaf 1895 allerlei statistieken over Amsterdam. Hoe zagen die gegevens er precies 100 jaar geleden uit, in 1923? En wat is er anders met nu?

Het wereldnieuws in 1923

Het wereldnieuws in het jaar 1923 bevat een aantal gebeurtenissen die vele jaren later de loop van de geschiedenis ingrijpend zullen veranderen. Zo krijgt de leider van de Sovjet-Unie, Vladimir Lenin een beroerte waarna hij opgevolgd wordt door Jozef Stalin. Naast het vervolgen, uithongeren en vermoorden van een groot deel van zijn eigen volk zal Stalin in 1945 samen met de geallieerden de oorlogszuchtige Duitsers een nederlaag bezorgen die óns land bevrijdt, maar veel andere landen, Oost-Duitsland (DDR), Polen, Hongarije bijna een halve eeuw lang onderwerpt aan het brute, dictatoriale Sovjetregime.

De Telegraaf van vrijdag 9 november 1923. De dag ervoor heeft in Duitsland de zogenaamde ‘Bierkellerputsch’ plaatsgevonden, onder leiding van de relatief onbekende kunstschilder Adolf Hitler. De staatsgreep -‘putsch’- mislukt en Hitler komt in de gevangenis terecht.

Lokaal nieuws: koningin Wilhelmina op het Leidseplein, 6 september 1923. In 1923 vindt het 25-jarig regeringsjubileum plaats van de koningin. Een vierdaags bezoek aan Amsterdam maakt daar deel van uit. Koningin Wilhelmina houdt audiëntie op het Paleis op de Dam, waar ze ook logeert. Tussen de bedrijven door maakt ze uitstapjes, zoals hier op het Leidseplein. Gezien vanaf de Stadsschouwburg, rechts het Hirschgebouw waar tegenwoordig de Apple Store zit.

Bevolking nu..

Volgens de kerncijfers van onze afdeling Onderzoek en Statistiek telde Amsterdam vorig jaar 881.933 inwoners. Met de inwoners van Weesp meegeteld zijn dat zo’n 903.000 inwoners, maar aangezien deze gemeentelijke samenvoeging pas maart 2022 inging laten we die cijfers voor nu even buiten beschouwing. Van de 881.933 Amsterdamse inwoners heeft inmiddels 503.931 (57 procent) een migratieachtergrond, daarvan is met 77.584 (8,7 procent) de Marokkaanse achtergrond het hoogst vertegenwoordigd.

En toen

In 1923 had Amsterdam 706.194 inwoners waarvan 17.900 in het buitenland geboren is en 12.074 een buitenlandse nationaliteit heeft. Er waren 28.762 meer vrouwen dan mannen. Amsterdam had eeuwenlang circa 20.000 meer vrouwelijke inwoners gehad dan mannelijke, maar sinds de jaren ’80 van de vorige eeuw loopt dit vrouwenoverschot terug. In 2021 waren vrouwen nog steeds in de meerderheid maar was het verschil geslonken tot 6.393.

Opmerkelijk is dat nu voor het eerst in ruim 30 jaar het vrouwenaantal weer stijgt. In 2022 wonen er 7.661 meer vrouwen dan mannen in Amsterdam, en als we de aantallen met leeftijdsopbouw bekijken zien we vooral in de hoge leeftijden soms wel 3 keer meer vrouwen dan mannen. Maar ook tussen de 18 en 30 jaar zijn vrouwen in de meerderheid. Tot het 68e levensjaar gaat het redelijk gelijk op maar daarna loopt het verschil snel op, met uiteindelijk 75 100-jarige vrouwen tegenover 17 mannen van dezelfde leeftijd.

Hoe het gemiddelde jonge stel in 1923 de avond doorbracht: man met krant gekleed in pak en ouwelijker aandoend, en vrouw aan de eettafel, die een kopje thee drinken. Televisie, radio en platenspelers werden pas jaren later gemeengoed, er heerste dus vooral veel stilte. Die vooral doorbroken werd door het geluid van de buren, want de huizen waren veel gehoriger dan nu en de gezinnen groter.

Hoe bejaarde vrouwen in het Oude Vrouwenhuis de Amstelhof, de latere Hermitage, in 1923 de avond doorbrachten: punnikend of breiend met een stoof onder de voeten tegen de kou want het gebouw was berucht om zijn slechte warmtevoorziening.

Amsterdam in 1923: zicht vanaf het Muntplein richting de Vijzelstraat, in de verte het gebouw van de Nederlandsche Handel-Maatschappij, tegenwoordig ons Stadsarchief.

Het weer

In 2022 was de gemiddelde temperatuur in Nederland 11,6 graden. Volgens het KNMI in De Bilt telde vorig jaar de meeste zonne-uren sinds het begin van de metingen 3 eeuwen geleden. Inmiddels hebben we ook de warmste oud- en nieuwjaarsdagen ooit achter de rug. Op de warmste dag van het jaar werd het 36,9 graden.

In 1923 was de gemiddelde temperatuur 9,8 graden en was 14 juli 1923 met 32,9 graden de warmste dag van het jaar.

Rivierenbuurt

De Vrijheidslaan/hoek Kromme Mijdrechtstraat in aanbouw in 1923, ontworpen door architect Michel de Klerk als onderdeel van Plan Zuid van architect Berlage. Oorspronkelijk heette de straat de Amstellaan, maar na 1945 werden meerdere straten in de Rivierenbuurt hernoemd naar geallieerde leiders die de Duitsers verslagen hadden. De Amstellaan werd de Stalinlaan. Na het bloedig neerslaan van de Hongaarse opstand door de Russen in 1956 werd de straatnaam veranderd in de Vrijheidslaan. Bovenstaande foto is genomen op 23 november 1923, de volgende dag 24 november overleed architect Michel de Klerk op 39-jarige leeftijd aan een longontsteking.

Aantal woningen/woonbezetting

In 2022 heeft Amsterdam 456.996 woningen, het jaar daarvoor waren dat er 449.982, er zijn dus in een jaar 7.014 woningen bijgekomen. Als we dat delen door het aantal inwoners zien we dat de gemiddelde woonbezetting 1,9 bewoners per woning is.

In 1923 had Amsterdam 706.194 inwoners die 163.851 woonruimtes bewoonden. Dat is 4,3 personen per woning. In 1923 kwamen er 5.216 nieuwe woningen bij.

Qua oppervlakte was de Jordaan het dichtstbevolkt. Tot kort daarvoor was de Jodenbuurt -Waterlooplein en omgeving- nóg dichter bevolkt, totdat begin jaren ’20 werd begonnen met gedeeltelijke sloop en renovatie van de buurt. Eerder genoemde architect Michel de Klerk werd in de Jodenbuurt geboren als 17e kind van een 78-jarige diamantslijper en groeide er op in bittere armoede.

De Korte Houtstraat op het Waterlooplein in 1923. Een arme, dichtbevolkte wijk waar voornamelijk Joden woonden die hier rond 1600 vanuit Portugal terecht kwamen op de vlucht voor een zoveelste uitbarsting van antisemitisch geweld. Op het Waterlooplein woonden een paar duizend mensen, gezinnen van 5 personen op niet meer dan 25 vierkante meter woonruimte waren geen uitzondering.

Van de oude Jodenbuurt is na de oorlog weinig meer over. Wat er nog van rest wordt begin jaren ’80 gesloopt. Op de plek van de oude Joodse woonwijk staat nu ons stadhuis. Binnen het stadhuis hangen straatnaamborden om aan te geven waar de straten van de oude Jodenbuurt liepen.

Sterfgevallen

In 1923 sterven er 6.403 Amsterdammers. Vreemd genoeg sterven er circa 200 meer vrouwen dan mannen, net als de jaren daarvoor. En toch is er dus dat structurele vrouwenoverschot. Tuberculose, kanker en hart- en vaatziekten zijn de belangrijkste doodsoorzaken. 217 Amsterdammers komen door geweld om het leven, 50 Amsterdammers plegen zelfmoord.

Nog niet alle cijfers over 2022 zijn bekend, maar tussen januari en oktober 2022 stierven 4.305 Amsterdammers. In dezelfde periode van 2019 waren dat er 3.946, en in 2020 4.195. Tuberculose is verdwenen uit de lijst doodsoorzaken, maar kanker en hart- en vaatziekten blijven bovenaan staan. En corona heeft de afgelopen jaren duidelijk sporen nagelaten. Er vonden 12 moorden plaats in 2022. Exacte cijfers over het aantal zelfmoorden in Amsterdam zijn nog niet bekend, maar landelijk was er in 2021 een stijging van 15 procent meer zelfdodingen dan voorgaande jaren.

Een van de Amsterdamse prominenten die in 1923 overlijden is de schilder, schrijver, fotograaf en telg uit een rijk Amsterdams regentengeslacht, Willem Witsen. Zijn atelier aan het Oosterpark was rond 1890 een verzamelplek voor de Tachtigers, een hippe groep kunstenaars die zich behalve met vernieuwende kunst, vooral ook bezighielden met drank, drugs en het Amsterdamse nachtleven.

Het Witsenhuis, Oosterpark 82. Voormalig atelier van Willem Witsen, maar ook van Isaac Israëls die knettergek werd van de luidruchtige feestjes die regelmatig op de etage boven hem plaatsvonden. Vooral Witsens kunstkornuiten Willem Kloos, Pet Tideman en Hein Boeken gingen zich hier flink te buiten aan jenever en de toenmalige populaire drug Broomkali. Een slechte combinatie voor de toch al labiele Willem Kloos, die soms in aanvallen van paranoia zijn drinkbroeders ervan verdenkt hem uit de weg te willen ruimen.

Hein Boeken, Willem Kloos, Willem Witsen en Pet Tideman in het Witsenhuis, foto genomen met zelfontspanner in 1892. Behalve met schilderen hield Willem Witsen zich al vroeg bezig met fotografie. En in tegenstelling tot veel andere vroege fotografen gebruikte Witsen zijn camera zoals wij dat tegenwoordig ook met onze telefoon doen: spontaan veel foto’s maken van jezelf en je vrienden. Het enige wat er nog aan ontbrak is een selfiestick.

1923-2023

Onze tijd heeft veel overeenkomsten met het Amsterdam van 100 jaar geleden, maar er zijn ook veel verschillen. Met name de technologie heeft ons leven ingrijpend veranderd, Het is anno 2023 moeilijk voor te stellen dat de Amsterdammer van 1923 zijn avonden doorbracht in stilte, zonder radio, televisie of telefoon. De vaste telefoon had dan al wel zijn intrede gedaan, maar in 1915 waren er nog maar 75.000 abonnees op een bevolking van 6 miljoen, en uitgebreid telefoneren was er een paar jaar later in 1923 zeker nog niet bij. Of de Amsterdammer van 1923 door het gebrek aan al deze communicatiemiddelen verveelder of juist gelukkiger was, wordt helaas niet duidelijk uit het 100 jaar oude Statistisch Jaarboek der Gemeente Amsterdam.

Bron: Gemeente Amsterdam

Publicatiedatum: 06/02/2023